“Tanü Putu Nung Tetsür Ka Shilem”

By Dr. Imlirenla Walling |

Tanü putu nung tetsür ka shilem ya kanga tongtibang süa jembir ta süra:

• Kechisarena nung tetsür shilem ali nung dang alimaji tejakleni aor ta tanü alima kin ajungai shisateter.

• Inyakyim ajak nung tetsüri tajungba, tenendakba aser ochishia inyakteter ta tanü alimai kuli süteter.

• Tetsür ka dak aliba sempet aser shisatsü amshia tanü alima yanglutsü tangatetba nung 2001 küm alima ajunga nung “The Year of Women Empowerment” ta sangdonga mungogo.

• Tanü Putu ya “Tetsür Putu” ka ta alima kin ajungai agizükteter.

Item kuli ajak ajanga angateter tanü putu nung tetsür ka shilem kanga dang tongtibang aser khuret tulu lir. Sürabangla, tanü alimai tetsür ka dak nungi imlaba aser tamang akaba ama tetsür shiai pei jenjang koma ka angateta ali aser kechi komala shilem ka agidar?

Tanü tetsür ya telok pezü küma lemsar shisadangtsü akok;

1. Tamajung nung shilem agir tetsür telok: Machi majemtsü chia jema shibelena ayoker, teküp yoka seplepa senzür aser tangar kibong raksatsür. Sen saia lalushiponga sentsüh atsür. Amajok nung mapang indoker. Lokti nung shilem tajung magir aser kibong khuret mabener. Item tetsür teloki alima nem maaksü aser atakatem bener arutsür.
2. Tajung nung shilem agir tetsür telok: Tsüngrem meteta taküm asüngteta alir. Mapang shitak amshia tajangzük mapa inyaker. Rongsen meima timi ketdang asür. Lokti nung shilem tajung agir aser kibong takok nung anir. Item tetsür teloki alima nem takok konang aser nüngsang bener arutsür.  
3. Kecha nunga shilem magir tetsür telok: Lokti nunga matener, kibonga junga anepalu masür. Alima koleni aor memeteter. Tasen angazüktsü mejangrar aser memeranger. Item tetsür telok asoshi mapang peria dang lir saka mapa tajung kecha meinyaker. Kecha nunga shilem junga magir zübazübar mejanga alir tetsür telok.

4. Tetsübu agi atsüoker shilem magir tetsür telok: lokti aser kibong nung shilem tajung agitsü sempet aser tashi lir saka pei kinüngbu, adianu aser alima tsübua atsüoker pei sempet aser tashi moksepdaktsüba tetsür telok.

Tanü na koba telok nung dena lir shisadangang. Tsüngremi ne nem agütsüba sempet aser shisatsü nai tamajunglen amshia mesüra ne sasa ibai mamshi aleper yua lira na tanü alima tsüngdang sentsühtsür tetsür ka asütsü ta metetang. Ne taginüba, tejangraba mesüra teinyaknüba kari nokdanga lira ne temeten asoshi ola adokang. “Tetsürtem tanü na shiba tsübur? Na shiba lar kümer alir? Tasü itang ochi nung arendaka teli”. Tanü tetsür aikati pei kibong ajungtsü mechi ta bilema kidang atsüoker mena alir iba jagi ner kibong ajungtsü aor masü saka tekübok jenjangi alur ta metetang. Kechiyong kong tetsürtem sadoka libalirua azükarur, lokti aser kintem azükarur (Where Women thrive Communities and Nation thrive).

Tanü Putu nung tetsürtem tangatetba reprangdangra tetsüngda ka nung angur. Tejen Sobaliba kobai alima tejakleni aotsü nung nokdanger itemji melenshitsüla ta jembir saka mapa agi mesayur. Sobaliba ya putu tensa apet maneni melenshia alir (Culture changes constantly). Tejen putu asen tsürabur mapang tetsür kaji kidang tanur soa, bentsüa, sorochioka, lokti kecha nunga mesenzüi kinüngbur tenzüka alitsü ta tangatetba nung par Sobaliba tajung benshia aru. Saka tanü putu tasen nung iba sobaliba aser tangatetba khenyongi melenshir, tebur-tetsür kecha tebendang makai kaket shisatsü bushia shibai akoker shiba dak sempet aser tashi lir ta toktepa ajak nung alima ajungkettsü asoshi inyaker. Tetsür aser tebur kadi ka kübok ayutsü ta masü saka tangatettep (mutual-partner), teyaritep nung külemi alima terenlok mapatem (Developmental Works), sentong balala yangluba (Policy Making), telemtetba agiba (Decision Making) aser temzüng ozüng yangluba (Legislation) ajak nung tanü tetsür aser tebur tebendang makai shilem agitsü lenmang lapoka lir.

Tetsür kadi la teiyaktsü shilem shitak metettsüba aser angatettsüba asoshi tamasa laji pei sasa noktaktetba (Self reliant) tetsür ka asütsüla. Tetsürtem tanü na tebur dak metaloker alitsüba mapang masü. Alima den lirumedema aotsü asoshi tanü tetsür kaji alima aolen meteta alitsüla. Tanü alima kanga dang kara ainba putu ka nung kechisarena nung temelenshi nungdaker. Item temelenshi bener arutsü asoshi tetsür dak tashi tuluka keta lir, aser ibaji kibong nungi tenzüktsüla kechiaser lokti tentet ajak tamendakdakji kibong lir. Kibong nung tetsü kadi chirnur dang sayutsü tongtibang shilem kar.

• Tanü putu nung sokari tazünger ajak nem mapa magütsütsü (Educated unemployment problem). Anungji tetsü kadi pei tanur sempet aser tashi apir tangar dak memetaloki pei sasa meranga inyaka chia jema alitsü lenmang balala sayutsüla.

• Libaliro masüngtet putu ka nung pei temang apayua tashitak balala nungi kümzüka alitsü asoshi temesepba chiyungtsü aser nüktapangta nungi pila alitsü sayutsüla.

• Tsüngremi moatsüba rongsen nungi ter shilem shitak agüja rongsen apayua lalushipong mesüi alitsü tesayuba shitak agütsütsü tim.

• Tanü alima tatsükba akümba (Global warming) ajanga teraksa bener aruba angatetdakja, asen meketa aliba tzü, mopung, süngdonglidong aser shiruru meima wazüka ayutsü sayutsüla (Environmental Awareness).

• Sobaliba tajung mera taket kobai kin ka ayak (Identity) jangjatsür – jayajago tajung, tetsü tasoli oshi jembiba, pei kin kidong sobusolemtsü keta sena abenba, awashi yimya tajung yamala mesamai tetsü kadi pei chinur dang kidang sayutsüla.

• Ajak dak alaka tetsü kadi tanü pei chinurji Tsüngrem metetba nung tarutsü lima asoshi senso tajung (Good Citizen) kaka asütsü sayutsüla.

• Meimchiri tenteta benshia aruba libaliru (Culturally and Socially Constructed roles) kar koba tanü putu den mapet itemji melenshia asen sobaliba tali tajungba aser alima tejakleni aoba den putepba aotsü shilemji asen tetsür telok nungi adoktsüla.

• Chirnur tsüngda tebur-tetsür bendanga amshiba yimya indoktsüla.

Tatishitsü agi – Kinüngtsü aser Kinüngbui inyaktetba rongsen nungi jabaso aser jala na tsüngda bendanga amshiba.

• Aibelen dang tebur-tetsür bendanga amshiba yimya indoktsüla (Tebursang tai saka tetsüri aremzükang ta asüba).

• Kinüngtsü kadi kinüngbu dak dang metaloker pei sasabo kecha mesüteti aliba yimya indoktsüla.

• Kinüngbu tali temokba yimya melenshitsüla (Kinüngbu Tsüngrem ama külemba tetsür aika lir).

• Kidang kibong nung tamakok aser aibelen ajak nung tetsür nem tai agütsüba yimya melenshitsüla.

Tanü alima nung temelenshi ka bener arutsü asoshi tetsür ka tangatetba aser temulungtetba tashi nüngdaker, koba Tsüngremi tetsür shia nem agüja lir. Ne sempet aser tashi metetang. Tangar dak aliba sempet nai tenükshi. Tsüngremi ne nem agütsüba sempet aser tashi amshia nai akokba ka nung shilem agiang. Tanü tetsür shiai pei sempet aser tashi amshia shilem magi tashi ner kibong, lokti aser alima tajakleni moatsü ta metetang.