~ Wati Longchar, Serampore

Arogo nung Martin Lutheri anir Asentenshi (Reformation) madokdang, nüburi sarasadem masü; putiri dang sarasadem sütsütsü akok ta amang. Ibayongji Martin Lutheri tamanger ajak putir aser nisung shiai Tsüngrem dang sarasademtsü akok, putir ajanga dang masü ta sayutsüngi. Sarasadem tashi ajanga 18th century temesüng lima nung revival tulu adoka Khristan yimsü  alima ajungai prokshia ao. Sarasadem tashi nung missionary aika taküm bendanga agütsür Ao lima tenem tashi arua temelenshi adokdaktsü. C.W. Clark pa Impur toktsür aodang pa teka mekanger nüktsü yima anüdoklen tejak shir, ni Eastern kintem dangi Osangtajung bener mouteter, saka Ao kini item kintem dangi Osangtajung bener aotsü mangdang moajang ta sarasademer aoba Aori tanü tashi jembir aser mamar. Sarasadem tashi ajanga Ao lima dangi Tsüngremi 1970s nung revival tulu yok aser temelenshi tulu adok. Aikati tai nangzüka taküm melenshi.  Yimden raksar aliba yanglushi, court nung case aika aliba tai toktep, sentsü toktep,  achi-ajem yimya tamajung intok, temenen  aser ochimashi inyaka aruba  tai nangzükba temelenshi arudaktsütsüba otsü aika lir. Iba dangji sarasadem tashi ta ajar.

Akhidang nisung ajakibo sarasadem mesütet. Aikati deacon meinyaknübaji, talisa mongsen oshi temeja jembir yimtsüngtem nung,  sarasadem mesütetba ya liasü.  Kodang deacon shimdir, sarasadem magütsütsü südi ta nangzükteperang shim. Impuri Ao Mungdangi aotsüba atema nübu ayimdang, sarasadem magütsütsü ta asü nung dang hai ta nangzük. Sentep tembangba sarasadem agütsüba, aoksar nisung karbo “mani” ta shia jena oatokba otsü lir. Tetsü-tebou yimsü nung külem-küja kanga metsünga reta amshi. Tekülem tenla magütsüdang aser agütsür külen putiri anembong anogo tatakzük ayu, iba mapangji achi-ajemba, jembi-shinü kanga asüngteta ayu.  Yongji aikati Khristan yimsü agizüker kelen-a sentep aliba aonung – Bodbar, Honibar aser Deobar nungbo kinungtsü o kinungbo nata sünga shi memedemer ta jembia aru.  Karibo temenen nisungi  tangar asoshi sarasademtsütsü malang ta  angatet. Sarasadem ajanga Tsüngrem den tesentaktep yanglur, jembir anungji temulung temerük nüngdak ta angatet. Sarasademba amaji taküm libaliru aser mapai sayutettsü tim ta angateta liasü.

Covid-19 wara adoker tamangtir aser amangbapur ajaki alima ajonga nung tanebtsü meshia sarasadema arudaki. NBCC-i February 23 Nagaland arogotem ajak nung sarasadem ayongzüka kaogo. ABAM kübok arogotemi sarasadem yinzü ayongzüka agiogo, AKM-ia sarasadem ayongzüka agiogo. Karibo “Nagaland Christian State” (Christian state ta ajaba ya tai, kechiaser India secular country ka asü nung yamaji ajatsü temzüngi memelar) asü nung Tsüngremi kümzüktsü; sarasadem nung akangra Covid-19 marutsü ta shinogo. Covid-19 dang nungi Tsüngrem tuluba, anungji tamang tendangerdang ta aikati jembiogo.

Khristani dang masü, tanga tamangba yimsü amangertemia iba Covid-19 wara nungi tanebtsü agüjang ta alima ajonga nung sarasadema arudaki. PM Modibai anir April 5, 9 ako nung minute 9 India ajonga nung candle tsükloka sarasadem agiogo. Alima aika nung tamangba yimsü balala lungjemer sarasadem agiba osang azünger. Maharasthra Chief Minister, pa Hindu süaka, Khristantemi Yisu dang tanebtsü meshia sarasademtsü ajungshiogo. Donald Trump-ia iba Covid-19 tashitak koktettsü amangba pur ajaki sarasademtsü ayongzükogo. Item ajak yagi sarasadem dak ain lir ta amanger aser kanga tongtibang ta sayur.

Sarasadem ajanga meimchir ajak ka küma longjemdaktsür aser sentaktepa kümdaktsür. Tenla kidang, pei kidang, alui aodang, aini aodang teti sarasademer. Ano takok angudang, temoatsü angudang, tepela mapang, chiyungdang, mejangdang, sakdang, temulung zürepa alidang, tamakok angudang sarasademer. Kinunger jaka balala nung pila alidang sarasadem ajanga sendaktepa kümdaktsür. Lendong mapang, wara-shira mapa, shirangdang sarasademer. Tsüngrem mali ta ashirtemia tasü yipden nungbo ni atema sarasademjang ta shir asüba otsü aika azünger.  Atangji sarasadem den taküm kaji tenzüker aser yamaji sarasadem ajanga taküm kaji tatembangtsür.

Covid-19 nungi Nagaland kümzüka yuang ta ajaki sarasadema aruogo, saka tanü Covid-19 asen den lir aser iba tashidak mapang tatsükabo alitsü akok ta jembir. Sarasademba to melangzüato, tamang ilaba agi asü? Tamangtirtemi teyazü shin asü, parnok ola maliato, ya koda asü ta aikati bilemogo südi. Hau, temulungjang taroktibai sarasademba Tsüngremi melangzüi malitsü. Tsüngrem temeim tulu anungji Tsüngremi langzütsü, saka aseni imlaba aser aginüba ama melangzütsü akok aser aseni aginüba mapangji masütsüa akok, saka Tsüngremer mapang nung Pai langzütsü. Covid-19 wara koba Nagaland tonga aruogo, ya Tsüngremer sendong ka atalokdaktsütsü aru aser Tsüngremer sendong kechi aji angatettsü merangtsüla. Iba wara ajanga alima nung Tsüngremi kechi temelenshi bener arudaktsüner ibaji angatettsü sarasademtsü nüngdak. 

Sarasadem tapu balala aika lir: Tai nangzükba, tenüngsang agütsüba, temoatsü meshiba, tanübtsü meshiba, ano aika. Luk 18:10-13 nung sarasadem tapu ana angur. Farisi nunger ka aser alimelen saru ka sarasademtsü tenla kidangi atu. Farisi nungbai  Oh Tsüngrem, ni tangar nisungtem rongsen rakzükraktemertem, ochi mashirtem, nüktapangtartem mesüra ibala alimelen sarur ka ama masü, anungji ni ne tenüng asanger. Ni hapta nung anaben tashi lumir, ni anguba ajak nungi tershilem shitak agütsür ta sarasadem. Saka alimelen sarusangi kotaklen rangketa mereprangi, pei sasa teku nung tsünga ashi, Oh Tsüngrem, ni temenen nisung ka, kü dang aochiang! ta sarasadem.

Farisi nungbai Tsüngrem aser par lima, nüburtem kanga meima bilem. Ozüngi melaba ama pai benshi aser taküm alitsü merang. Pa kanga dang tamang nung takang, koma aser koba mapang lumitsü, sarasademtsü pai meteta liasü aser yamaji benshi; temeshi taküm, ter shilem shitak  agütsüba taküm ka,  merumuru aser nüktapang nungi asüngteta aliba nisung ka. Rom nunger yimsüsüba maginü aser Rom nunger talenba nungi nüjiso asoshi noktak. Shirnoki Rom nunger den teka amteper inyaker, paronkji Yihuda nunger ashioktsür telok ta bilem. Atangji Yihuda nunger tsükchir tulutibaji Rom nunger aser parnok den teka amteper inyakertemji liasü. Pai sarasademdang ashiba ajakji shitak aser ochi o lir.

Iba putu nisung ajaki majinüba aser sempaba purtemji alimelen sarurtem ya liasü. Parnok ya Yihuda nunger shirnoki rongsen mechi Rom yimsüsür den teka amteper nüburtem ashioktsü, sen talila saru (tax) aser lokti asoshi kecha meinyaki pei tajangzük dang bushiba purtem. Parnoki  teyazü jembi aser nüburtem ashioktsü.  Ochimashi mapa ajanga parnok kanga takar aküm. Pei ajungtsü asoshi, pei nübur ashioktsürtem aser alima rajang kümdaktsürtem, aser Rom nunger metsü menakertem ta ajaki sempaa reprang. Yihuda nunger yimsüsur asoshi Rom nunger dang nungi alimelen sarurjiang tesempaba liasü. Alimelen sarusangi ni temenen pur ta tuku nung tsünga sarasadembaji shitak dang.

Tenaprongla sarasademji shitak dang. Süra tena sarasadem tepila kechi? Alimelen sarusangi pa sasa pa tashimait bushiteta ni Tsüngrem taochi aser tatok nüngdak ta sarasadem. Farisi nungbai alimelen sarusang temenenji dang repranger, paji Tsüngrem taochi aser tatok nüngdak ta sarasadem. Pai pa kechi jenjang nung lir aji mebushi. Yangi tangatettsü lesson ana angur:

Mezüngbuba nung, Farisi nungbai pa temenen, tashi mait mebushii tangar majungba, tashimaitba  dang ajitet. Pai inyakba aser bilemba ajakji temeshi, tajung, shitak, aser tangari inyakbaji tai ta bilemba mulungsentsü ka angur. Taküm kümzüktsü, jungdaktsütsü, anübtsütsü ta asübaji masü amongnü, aser ozüngjiang tongtibangba kümdaktsü. Ibala sarasademji Yisui aitsür. Tanüa aikati tangar atemabo sarasademtsür, saka pei taibo mebilemer aser majiteter.  Anungji tangar tai dang apuba aser tilua jembitsür dangji Farisi jakla ta jembir.  Pei temenen, tashimait mebushii sarasadembaji tazüngla ta sayur.

Tanabuba nung, temulung meyipa mapa agi mesayura sarasademji tazüngla ta sayur. Tuku nung tsünga Oh Tsüngrem ni temenen nisung ta sarasadembaji mapa agi sayutsüla ta Laishiba nung zülua angur. Yeriko yimti nung alimelen sarusang Zakia kodang temulung meyip, pai Yisu dang ni kü rongsen tesadang ka sensaker nem ni agütsütsü, aser ochimashi agi kar ket nungi langka  agia lira, pa nem pezüsü agi tali ni shia agütsütsü ta ashi (Lk. 19:10). Atangji temulung meyipa sarasademba nungji pei tejen mapatem tatok meshiba dang masü  ochi mapa inyakba aser meyipa agütsütsü mulungtetba angur. Zakai yamaji inyak. Tiryimyim osang kaket nung May 26,27,28 adok nung Yapang Longkumeri Planning & Co-ordination Department, Government of Nagaland ajanga RTI koba telangzüba angu, yangji  2012 küm nungi 2018-19 tashi nung 223 hostel, tribal hostel, tribal halls, guest house, lodges, cultural centres, multipurpose buildings, youth centres, working women hostels, EMRS  aser tanga aika yangluba agütsüogo, saka mapa meinyak sen  dang agizüka agi, aser kari pei jurila kiang asü ta aikati kuli südaki. Zakia amai shibai tuku nung tsünga Oh Tsüngrem ni Naga nunger ashioktsüogo, songjem meyong sen ni aoyaogo, ashikelaka bendenba rongsen meyiptsüdi ta shibai shitettsü!  Zakia ama, oh sensaker ni ashioktsüogo parnok nem pezüsü meyipa agütsütsü ta shitettsü asü! Ajaki sarasademer saka mapabo mesayuteter. Mapa agi mesayutetba sarasadem dang Farisi sarasadem ta ajar. 

Naga nungeri Government sen auya agiba yabo kecha tai mali amai bilemer. WC Smith-i züluba The Aos Nagas nung yamai zülua lir, “Naga ethics do not cross their village boundary”. Pei yimtsüng telungtet nung oset tila ka danga auya nung senchi achir. Auyaba, ashioktsüba aser yimden ozüng nung meliteter tapet temerenshi agütsü, saka British nunger ki asütsü mesüra tanga oset-tsüset auyabajibo kecha masü, tai mali; meyiper tasü tait, temoatsü  mapa ka amai aser teburji mapa amai tushia jembi. Yongji Smith-i Naga nunger wain-shin (ethics) ya yim süngküm kübok dang tematoker ta ashiba lir. Tanüa Government nung arok rongsen auyaba yabo kecha masü amai bilemer. Pabo/labo kanga tia aka “income”, “side income”, “out income” aliba department kati aiba agi kinunger ajak tongzüker ta pelateper aser ano tali moajangni ta sarasademtsür. Farisi No. 1 dang iba dangji ajar. Tenük agi manguba tajangzükji arogo mission mapa asoshi tenlaa mapa inyakteper. Mapang ka nung medemer kati par ki tasen meshitettsü sarasademi jaok. Pai kecha tarendak makai (mongsen nung maja maja dang ta ashir) dang iba ki ya mata-mabensar (persons with disabilities) tenüng nung sen meshizüka asüba ki ta teburji mapa inyaktetba amai teyak sanga ashi. Pai auya asüba ki ta temulung nung kecha tarendak mali ta ajitet. Ni sarasademdang oren ka yamai shisem, “Oh Tsüngrem, onok temenen pur aser pei ajung dang asaa inyakertem. Iba ki mata-mabensar tenüng nung agizükba sen agi yangluba ki süra, par kibong nung, chirnurtem rongnung, semchirtem rongnung iba kidang mata-mabensar alitsüsa tesotetdaktsüma. Anojungi mata-mabensai alitsüsa accident balala nungi par kibong kümzüka yujangma” ta sarasademer yutsü. Iba sarasademji tangatettsü tulu lir ta miima kü dang karibo ashi. Medemerbai ajurudang pai ashir, “Mapang shia ne sarasademto bilemteterano” ta ashir. Joko melenshir alitsü teti sarasademangma tasa shir yutsür. Imlar nisung aikati old age home, orphanage home, tribal women hostel amala tenüng nung pei jurila ki-o-jen süa aliba angur.  Auyaba aser rakzükraktema asüba kidang taküm piyong pelaseta alitsü na? Tesüngrem dang tenüngsang agüja sarasademtsü aktsüla. Sarasadem den mapa agi sayutsü akanger.  Yisu dangi nisung kati arua asüngdang, “Tesayur, teti taküm angutsü asoshi ni kechi mapa tajung inyaktsüla?” Yisui pa dang ashi, “Nai nisung tetepset, nai nüktapangta tebenshi, nai tauya, nai tiyazü kuli teyi, nebu aser netsü akhüm tsübuang; aser nai ne kiyonger dang pei ama meimang.” Asangur jagi pa dang ashi, “Item ajak ni benshia aruogo; ni ano kechi agi matoksa?” Yisui pa dang ashi, “Nai tabensa kümnüra, oang, na akaba yokang, aser sensaker nem agüjang aser kotak nung ne rongsen akatsü; aser arung kü sülen anitakang.” Yisui yamaji ashidang pa jashia oatok, kechiaser pa rongsen jenti akaba nisung ka liasü. Takari kotak yimli-i aitsü tasak. “Takar nisung kati Tsüngrem yimli-i aitsüba dang nungibo ajem ki ka ateta ut aotsü temelaba” (Mt. 19:21-24). Kodang alimelen sarur Zakia-i noktaka Kibuba dang ashi, “Ajiang, Kibuba, kü rongsen tesadang ka sensaker nem ni agütsüdi, aser ni tai agi kar ket nungi langka agizüka lira, pa nem pezüsü agi tali ni shia agütsütsü.” Idangji Yisui pa dang ashi, “Tanü iba kidangi tekümtet arua lir kechiaser pa-a Abraham chir.” (v.24). Covid-19 wara ajanga Tsüngremi sarasadem tangatetba tasen Naga nunger dang nungi akanger. Anemsü sarasadem masü saka ochi sarasadem akanger. Zakai ama auyaba menen nangzükdi aser meyiptsüdi, anemsü yimya intokti. Khristan tajung ka ama lidakjang ta Tsüngrem dang mepishidi.