TARUTSÜ LIMA ASOSHI TANÜ MAPA TENZÜKTSÜLA: COVID-19

~ Wati Longchar, Serampore

Aikati asen mapang/putu aser tarutsü mapang/putu ana tesendaktep mali amai bilemtsü akok. Iba yongji aika temelenshitsü indang jembiyonga aser teinyaktsü mapa tasen lemsatepyonga, hauja, shitakaja  ta angarbo zübazüba dang yutsür. Jurila tajangzük asoshibo mapa kar inyakdangtsü akok, saka arok  tarutsü asoshiba meinyaktsü. Aseni kechi inyaker, iba süngjangji mechitettsü süra  inyaktsü nüngdak mali amai bilemer. Iba dangji slave mentality ta ajar aser iba jagi alima mainer. Shir kini arok tarutsü temelenshi tanü meinyaki, tarutsü putu nem nungloktsüdir, temelenshi bener marutsü. Tarutsü lima nükla asoshi tanü teinyaktsü shisaluyim nung tejangja mesayur.  Tanü Nagaland terenlok mapa nung tangar memenepba aser lanurtem aika mapa maka ta asatepba ya taoba mapang leniri tim mapa inyaka meyutsüba agi ta ashitsü akok. Anungji tarutsü asoshi mapang tajung ta alangzüka, na, ni, aser asen telok nung mapaji “tanü” tenzüktsüla.

Tanü metenzükra asüng kodanga marutsü. Sen aser süng-lung peria bendener külenang kisü tenzükdi ta asü nungbo kodanga ki mesütettsü ta jembir. Student dang ni teti ajungshiba kaji, na Master mesüra Doctorate azüngtsü ta nükjidong süra admission agiang, mapang tajung ataa teli, mapang tajungji tang, timtemaka tenzükra künübo atemtsü. Kechi mapa südir süang, nükjidong tejangja ka yur tenzükra inyaktettsü aser takok angutsü, saka temlungtetba tulu melira aser metenzükra kodanga matemtsü. Anungji “tanü” nai kechi inyaker iba nungji tarutsü jenjanga lir ta metettsüla.

William Carey kodang Indiai aru, pa ket nung sen mali asü kechiaser pa tsüngsem arür ka dang liasü. Saka “Expect great things from God, attempt great things for God” ta nükjidong yur Serampore College students trok den tenzük. Nisung aikati münüja tamakok angutsü ta jembi, saka yaküm (2018) December nung küm 200 ajungba jubilee mungogo. Tanü Arts, Commerce, Science department nung students 3500 tema lir aser Theology Department nung Senate of Serampore College ta kümteter yangji Theological College 60 tashi India, Bangladesh aser Sri Lanka (Nepal nung tenzüktsü sendong yangludagi) nung student 12,000 tema lir. Mangdang tejangja yur ochi shia mapa  meranga inyakba agi takok angu. Ano Carey-i oshi balala nung Laishiba meyipa züngdaktsütsü ta nükjidong nung India nunger oshi balala angazüka Laishiba meyip aser pai oshi 42 nung Laishiba meyipa yutsü – oshi kar nung Laishiba ajonga, kar nung Tesen Lai, kar nung Osangtajung kaket, kar nungbo kaket ka-ana, tat. agi, Mathi, Yohan, etc. ta meyipa yutsü. William Carey-i küm ishika atema masü, saka küm 100, 200, 300, 500 ta mangdang ayu, saka asüng ta matai,  pa taküm alidang mapaji tenzük aser takok angu. Yamaji asenia inyaktsüla.

Kodang mapa tasen ka inyakdir, iba yagi tarutsü putu nung yamai temelenshi bener arutsütsü ta mangdang tulu ayutsüla. Asenok ajaki metet tang inyakyim aser tangatet amai dang ao nungbo Naga nunger tarutsü lanur tepok sünga melitettsü. Mapa maliba agi lanur aika bendang lima oagi mapa inyaktsüsa akümer kechiaser Government-i dangbo mapa magütsütettsü. Tanü jenjang dang nungi tajungba nung odaktsünera tejenba inyakyim aser tangatetba kobai lokti  tejakleni moudaktsür itemji indoktsüla aser kimong tasen tuluba mesemtetta mapa tasen, tangatetba tasen, jakla tasen nung tenzüktsü nüngdak. Covid-19 wara mapang züluba ocettem nung  teinyaktsü kar sayuogo, ano yangi tarutsü nükla nung tanü teinyaktsü tongtibang pezü agiteta melepzüng o amai nenshia shiner:

a) Naga nungeri Naga nunger peri chiyungtsü adoktettsüla. Asenok aosu tangar ket nung mayutsüla. Tsüngremi ali-temo moaja lir, aser yangji asen yari züsentettsüla. Alemli putu nok, kotrang, meritsüng amshia aluyimba maparen ajanga tepok sünga tanü mezüsentettsü. Aluyimba, süngjanglijang aser shiruru metsüba nung revolution nüngdak. Küm 10, 20, 30, 100 tsüngda nungbo Nagaland nungi alima ajunga dangi chiyungtsü yoktettsü ta nükla nung tanü tenemtsünglen litettsüsa mapa tenzüka yutsüra temelenshi arulanglang. Longjemra, temulungtetba lir, aser yimdeni yamai inyaktsü ta tejangraba (political will) lira asüngyongi inyaktet. Temalen züluba ocet ka nung election mapang candidate shiai crore aika indokba shimogo aser 223 hostels, community hall etc. crore aika jenjang paper nungbo yanglu, saka asangsang nungbo aika maliba indang shisemogo, itemji mezüngshili, saka  aluyimba renlokdaktsütsü asoshi Central scheme aika tat. agi, MGNREGA, Pradhan Mantri Fasal Bima Yojana, Agriculture Loan aser tanga aluyimba, süngjang lu, shiruru, ango metsüba  amala terenlok asoshi teyari central governmenti agütsüba ochi shia amshi nungbo agriculture machine tapu aika alitettsü. Bilemdangang! Nagaland nung yimtsüng shia nung Governmenti tenemtsünglen aluyimba renlokba nung amshitsü asoshi JCB ka-ana den agriculture machine crore 2-3 jenjang yim shia nung alia agütsüba den tapet training agütsüyonga aonung, lanur kwika mapa ngutettsü aser Nagaland nung chiyungtsü revolution adoktsü. Yimsüsür atema khuret tulutibaji koda sür India, Asia aser World ajonga nung itemji yoktsü asoshi tesendaktep yanglutsütsübaji khuret tulutiba asütsü! Sen aser nübur mali masü, peria dang lir aser asüng yongi inyaktettsü. Mangdang akar lenir lira Covid-19 lockdown sülenbo inyaktettsü. 

b) Naga nunger dak tashi mait (slave mentality) kaji, “sen mali” anungji tamakoktsü ta asüba ya ka lir, saka aikati senbo scheme balala asoshi agizüka agir, saka meinyaker. Skill-oriented training tajung maka, temulungtetba, mangdang aser mapa meranga inyakba tangatetba maka sen agi taküm kaji raksatsür, azümasen kümdaktsür. Kodang mapa tasen ka tenzükdir, long term planning akatsüla. Kijai masü, longjemer long term nükla nung inyaktsüla. Tat. agi, AKMi university ka tenzüktsü sendong lir ta angashir. University ka tenzükba jagi mapa 3000 nungi 5000 tashi create asütsü akok ta ashir, anungji küm 50-100 nükla sür Naga nunger dang masü saka alima ajunga nungi künübo arua züngtettsüsa mapaji tenzüktsüla.  Ano  Naga nunger aikati kenyongi tenük masepshi nung takar kümner; mapa meinyaki dang central scheme tenüng nung sen agizüka aginer. Item yagi sayur kibong nung tsüraburi mesayuba, school/college nung tim moral teaching aser skill oriented mapa mesayuba, yimtak-yimtsüng nung tantsü-tambui tim sayu o mesayuba, aser arogoi social teaching junga magütsüba ajanga ta sayur. Tarutsü nükla nung tanü lokti wain-shin tejangja ajaki sayutsüla. “Development without God is dangerous” ta angatetdi aser aji tanü sayutsü nüngdak.

c) Nagaland state ngur küm 60 ajunger; Khristan tamang yimsü arur 150 junger. Saka tetsür nem yimsüsüba menden aser arogo nung Pastor aser tanga lokti tentet nung nem shilem magütsür.  Yim yim senso, Ao senden tabo asür, saka tetsürbo metendaktsür. Iba “male exclusive” yayim yagi alima mainer aser melenshitsü. Tetsür teyari maden rongsenren bushiba, lokti taküm aser arogo maintsü makok. Tashir, tazünger aser sempet akaba tetemsü tetsür aika lir. Tebur-tetsür ta telemsa mali kasa shilem agütsütsüla.  Asüng ta masü, parnok nem “tanü” tim shilem agüjang. Iba jagi tarutsü temelenshi tanü tenzüktsü.

d) Tsüngemi yangluba li, tzü, mopung aser shiruru kanga tongtibang aser itemji Tsüngrem mesükba nung Pai yanglu. Tsüngrem ki aser pai yanglubatem madak meimchir kibur masü, kilir ka dang anungji itemji kümzüka meyura meimchir anema malitsü. Anungji taginüba tatakzük (limit) ka alitsüla, merumeru masütsüla, achi-ajem nung tazüokba alitsüla aser meimchir libaliro melenshitsüla. Tsüngremer ki (God’s creation/earth) meima ketdang masüba ajanga tashidak wara tapu balala arur, sensakeri ayawara ajurur kechiba süra meimchir ajak ali dak dang metaloka lir.  Ali nung adokba rongsen ajak takari dang bendenadok ajanga timtem ajurur. Takartem merumeru ajanga Tsüngrem ki aser takümtem ajeba ajanga meimchir tali majung kangshir. Itemji tarutsü tebilemtsü masü,  saka tanü  asenok rongnung ataloka lir. Tang/tanü tarutsü putu anema aser liromedema yimchiyimjung nung lidaktsünera pei kija taküm nung tanü nungi temelenshiji tenzüktsüla.

Mangdang tuluba, kimong tuluba mesemteta, putu aika nükla yur mera kaka (step by step) pei taküm, kibong  aser lokti rangben four corner nungi tenzüktsüla. Covid-19 wara nungi kümzüka alitsü ajak kümdangtepba mapang, Bengaluru aser Chennai nungi Naga nunger arurtemi plastic bottle, bag aser jana mashi mashi quarantine centre aser lenmang nung intokba nguogo. City nung züngtettsüsa alibaji kibong tajung chirtem, saka parnoki  chiyungtsü, tanendak majungba indang asoshi temulung masüba aser jana-rüja mashimashi nung intokba agi mesayu chir ta aikati aija jembiogo. Japan, Korea, Taiwan nung tila tanuria sünga yimdong nung paper kata meintoktsü kechiaser kidang aser school nung tila asüdang sayuatoker. Kodang tanur ka küm asem jungdir, lai/pai mapa trok inyaktettsüla ta ashir: (1) Sandal kisemer nem kidangi arur nem agütsütsü (2) Tissue paper/towel bener arua yutsütsü (3) Chiyungtsü achidang tsükba/süngo ajemdang enshiba meyutoktsü (4) Chiyungtsü tajungtiba/tulutibaji kisemer nem agiteta agütsütsü (5) Chiyungtsü chir tanungba tissue paper agi nembanga yutsütsü (6) Teka metsüktsü. Naga nunger takar aser tulur kidang kilir teperi yur, tanur nem mapa tila kata, pei ausoa dena meshitokdaktsür. Ibala mapa inyaktsübaji kilir mapa ta bilemer. Bilemdangang! Tanur kaji küm 20 tain akümdang Japan aser Naga nunger chir tepila koma asütsü medemdangang.  Shir chiri jana rüja mashi nung intoktsü? shir chiri merükmejua alitsü? Mapa nung tashishi mali jangra inyaktsü? Timtemer mulungsoa yaritsü? Shir chiri azümesena kazütsü? Shir chiri tangar dak dang imlatsü?  Tsürabur tai. Tsüraburi junga mesayuba agi, city nung alir ta süaka cleanliness common sense develop masüba aser whole world dustbin ta bilema inyakba nguogo. Tarutsü asoshi tanü ner kibong nung character building nungi tenzüktsüla. Asüng tata, saka tang tenzükang süra tarutsü nüklaji tang nungi tetenzüker asütsü.