~ Wati Longchar, Serampore
Ni yagi asen arogotemi tenyaba mapa ta mapitetba mission mapa ana lemsatepber; iba inyaktet nungbo aika tajangzük aser anisüngzük angutsüba sür nung ta bilemba ka lemsater. (a) Toilet mission (b) Second hand mission. Iba mission nungi arogo nem khuret onsarabo magütsü inyaktettsüba aser lanur aika asoshi mapa ngutettsü:
Toilet mission: Toilet ya meimchir asoshi tongtibangtiba rongnung ka. Toilet ta süra asenoki memerüki dang teshinem menema ayutsüba amai bilemer. Toilet yanglutsü aser junga ayutsü nüngdak mali ta bilemer. Toilet junga maliba agi chronic diarrhoea, tar tashitak (intestinal disease), toilet bushidang mapang indokba, temang nung timtem ajururba. Iba yongji UN-i November 19 ya World Toilet Day ta amonger. “Access to a toilet is access to health, safety, privacy and education” ta ashir. Anungji basic sanitation ya fundamental human right ta ashir. Toilet junga maliba ajanga, talisa tetsür aser tsüngtsük-longtsüker timtem aika ajurur. Yangi UN-i tetsürtem toilet maliba ajanga timatemba statistic kar yamai:
Toilet majungba ajanga tetsür aika tashidak balala menatepba dang masü, maksü ajuruba aser nisung tamajungeri tashiyim mapa inyaktsü merangba lendong ajurur.
Toilet junga maliba agi tetsürtem aika school-i monuer aser school toktsüba lir ta ashir.
Toilet junga maliba agi 526 million tetsür open toilet nung tzü indoktsüsa akümer.
Toilet junga yangluba aser ayuba agi tetsür 1.25 billion temang anema alitsü aser lendong balala nungi kümzüktsü ta ashir.
Toilet peria makaba ajanga tetsürtem küm shia gonda 97 billion toilet bushidang mapang indoker ta ashir.
Toilet aser tajemtsü tzü tajung peria maliba ajanga anogo shia diarrhoea agi tanur 2000 shi asür ta ashir.
Toilet maliba ajanga tetsür ita shilem aodang timtem aika ajurur aser temang nung timtem aser tashitak aika adoktsür ta ashir.
Mokokchung NE India nung merijang 25 aliba town/city nung first adoka Aor ajak pelatepogo. Iba sülen “Nokinketer” sabang nung dustbin junga maliba aikati zülutepa ngua, ni lanur ka dang public toilet peria lir mali ta asüngdang. Malia, majunga aser third class-a ta langzü. Tetsür atemabo junga malia. Ni ano tetsür ka dang Mokokchung nung tetsür atema toilet peria lir mali ta asüngdang, “Tejembishi, maliati. Kar alibaji teshinem menemba agi meiteter. Künübo ni saktsüa no” ta langzü. Teburtema shiruru ama kima-yimdong nung dang mestü-meshir. Disabled pur aser tila tanurtema toilet nungdak ta tekoloki maiter. Toilet mali, dustbin junga mali sür nung first adokbaji tanga city koma alitsü!
Mokokchung nung nütsüng merijang tenem tera agi majung aser anogo shia yimtsüng balala nungi oli-aruli ta senzürtem, aser district balala nungi Mokokchung ajanga aor ajak agi 5,000 to 10,000 shi asütsü ta ashi. Süra ishiba agi jaka balala nung toilet tajung 40-50, takdang ana asem den teka metsükdak, tejak meidak dena nungdaktsü. Anema alitsü asoshi tzü teberi ajemtsü nungdaker. Ajemba amaji toilet amshitsü nungdaker. Town leni aotsü ta asüdangbo toilet maliji ta sür tzü majemer. Tzü majemba agi tashidak aika adoker. Ashiko, Covid-19 wara yagi nenok toilet junga mayurar, nenok toilet mission tenzükang ta ashira alitsü shibai metet! Lokti anema aliba mapa kanga tongtibang aser toilet junga ayuba ya ka lir. Covid-19i mashiyonga meimchir asoshi toiletji tongtibangtiba ka lir. Asen lima toilet anasai ao majung, aser tamshi mashi. Anungji toilet merük merüka teshinem kecha madoki ayutsü atema toilet tajung yanglur yangji nung nisung ka ka ita sen tajung agütsür ayu nung town nung temelenshi tulu adoktsü. Mokokchung town yagi Ao kinji kechi jenjang nung lir aji sayur aser toilet junga ayuba jagi nüburtem taliba jenjang sayutettsü aser senzüsemponger anisüngzük angutsü. Mokokchung nung toilet tajung lirji yangji anendi ta süi-süpongeri asütsü. Aseni high-way lemjem mashika nung toilet tajung den poksüdak (restaurant) tajung ka lapok nung nisung arutsübasa. Anenra nüburtemi chiyungnütsü, süngo jemnütsü, shishinütsü. Toilet 40-50 shika international standard nung yanglur achaayang nung lanur aika restaurant, dokan amala nung mapa 1000 ka tema ngutettsü. Toilet tatishitsü ashir dang, saka office, yimdong sali, mokok achiba agi tesembatsüka menena lir. Ibala mapa yaa melala mela inyaktet aser iba jagi nüburtem anema alitsü. Ibala ya tanela anir aruba mapa masü anungji tai ta bilemtsü akok, saka itemji meimchir asoshi kanga tongtibang. Temang rangben anema aliba tenyaba mapa ta asübaji ibala dang ya ajar. Kodanga meinyakdangba mapa ibala ya, ABTM mesüra arogotsüri danga new normal tenyaba mapa ka ama inyaktet nungbo koda jungla.
Second hand mission: Covid-19 wara mapang online class tenzüker külen, sensaker smartphone maliteter aika timtem ajuruba osang lir. Smartphone makaba agi tanur karbo class nung metentet, unit test magütsütet ta tejashi nung suicide asüba osang kakettem nung züngogo. Takar kar ket nungbo smartphone tejen agütsünüa dang lir sür nung. Ano school text book, kaket balala, uniform, süoshi, tsüngsem, bag, suitcase, ki oset-tsüset, marok, spoon, plate, electronic goods, furniture ano aika mamshii agütsünüa alitsü. Oset karbo tera dang yanglushir amshitsüsa aser itemji lemsatepnüa aser tenlanüa alitsü. Saka ibala achaayangtsü sabang keta maka. Itemji bendena sensakertem atema “Teyaritep Ki” or “Solidarity Home” 100 shi Youth departmenti lapoka oset-tsüsettemji jenjang talang agi yanglushir ayok nung sensaker aika anisüngzük angutsü. Yangji yimtaklirtemi chiyungtsü balala züsentetba aser inyaktetba yoktsütsü akok. Iba “Teyaritep ki” ya lanur all round development centre amai kümdaktsütsü akok. Senior-temi sensaker chirtem nem tuition angati agütsütsü, ola-angla aser food preservation amala training agütsütsü, aser yanglutsü ta inyak nung nüburtem aika tajangzük angutsü. Saisapong balala, ken atenba program aika yanglutsü akok. Ano drug achirtem, yi ajemertem nem tapet counselling agüja mazüngi yutsütsü. Lanurtem aikati sentepi maruner, saka ibala mapa tasen tenzük nungbo arutsü aser idakji Tsüngrem O sayutettsü. Ibai youth departmenti sen aika meimdoki dang achaayangtet. “Teyaritep Ki” 100 lapok nung, lanur tazünger 800-1000-bo mapa ngutettsü. Ni takar lima kar nungbo arogoi pastor, arogo nung tenzüker aser arogo tilatem asoshi second hand gari dokan lapokba angu. Takar karibo gari, motorcycle angati agütsür, kar alir yanglushir arogo tenzüker dang aser arogo dang jenjang talang agi ayokba ajanga tenzükba mapa nung teyari tulu anguba nguogo. Ibala mapatemjia mission mapa ta angatettsüla. Iba ama mesükba mapatemji kar danga new normal tenyaba mapa südaktsü nungbo koda jungla ta bilemer. Ibala mapatem temulung agüja aser ochi shia inyakra arogo nung asüngsashi adoktsü aser arogoi alima dangi temelenshi tulu bener arutsütsü.
Mapang talangka inyaka aruadoker asü nungji tejen mapa menungratsü. Tanga mapa tasen normal küma inyaktsü nüburi mangatettsü, tasü maittsü, nemnemtsü, manidaknütsü aser meinyaknütsü. Tezüdang o aika jembitsü aser ajurutsü. Yamaji arogo tenzükba aser tenyaba mapa nunga new normal inyakdi ta asü nung nemnemtsü, magizüknütsü aser tejen normal lenisa atsür aotsü merangtsü. Mapa tasen inyaktsü meranger asü nung aji tim dang, saka iba jagi tezü matangtsüla. Mosa-a kasa nemnemshinem ajuru. Mosai Israel nunger Ijip nungi pei limai meyipa anir arudang, parnok tejaklen Temeren Tzüyim tulu aser tesülen Faraoi anir kor talongtsü 600 den sepai telok tuluka parnok arishia arudang, nüburtemi Mosa dang ashi, “Ijip lima nung leper maliba yong onok lisem lima nung südaktsütsü nai anir aru asü? Ajiang! Ijip lima nungi anir adoka nai onok dak yamai kechiba benshir? Ijip nunger tenzüka lidi onok odang tokjang ta onoki Ijip nung ne dang meshika ma? Kechiaser lisem lima nung asü dang nungibo Ijip nunger tenzüka alitsü onok asoshi tajungba süla.” (Anitet tapu14). Yangi tejen normal tajungba, meyipdi ta ashiba angur. Tang Covid-19 wara mapang, new normal-ji kechisa ta asü nung, tejeklemi motettsüsa Temerem Tzüyim tulu aliba ama, lenirtemia mesayuteter, ano tesülen meyipdi ta asü nunga Farao sepai (Covid-19 amai) telok tulu ta koda masüba tensa ka nung asenok lir. Tsüngremi Mosa dang ne mechiji mekanger nüburtem tejakleni anir oang ta ashi. Lenirtem! na arogo nung tenzükera asütsüa akok, lokti balala nung tenzüker asütsüa akok, nübur anitsü Tsüngrem mechi ne ket nung amokja lir. Tasü itang. Covid-19 wara marudang tenyaba mapa, Lai ratet yim, tanela anir aruba, revival katsüba, bendang limai missionary yokba, arogo tenzüktsüba, missionary yariba amala missionary putu tenteta yutsüba mapatem ajakbo tanü mapet, mapa tasen inyaktsü Covid-19i akhanger. Tsüngremi agütsüba mechiji ammer new normal mapa tasen apiteta tasü itta anitsü mapang ka lir. Tsüngrem mechiji mekanger tasü ita new normal tenyaba tenzükdi ta ayongzüker.
The Nokinketer 