(For God so loved the world)
~ Tiatoshi Longkümer
Tsüngremi pai yangluba lima meimba aser kümzükba indang Laishiba nung jangja-jangja dang shia liaka, putu aika Khristan arogotemi meimchir tanela kümzüktsü dang sayuashi, Tsüngremi yangluba lima rangben kümzüktsü aser meimchir temang shi-a dena kümzüktsü aser achayangtsü indangbo aiben mesayu. Ao Laishiba nung Yohan 3: 16 & 17 Ao nung meyipzükbajia meimchir atsünga dang meyipzüka lir: “Kechiyong Tsüngremi alima odang meim nung pai pei ajaso Chir agütsü, anungji shirisa pa dak amangdir mesamatsü, saka teti taküm akatsü. Kechiaser alima aitsütsü (Ao Laishiba nung “meimchir o bendangtsü” ta lir) asoshi masü, saka pa ajanga alima (Ao laishiba nung “meimchir”) kümzüktsü asoshi Tsüngremi pei chir alima dangi yok.” (English nung, “Indeed, God did not send the son into the world to condemn the world, but in order that the world might be saved through him, NRSV & NIV). Iba lai tekong ya tamanger ajaki meimba aser metetba lai tekong rongnung ka lir. Saka kodang mezüng oshi (Greek) aser English nung jangja-janga dang zülua liaka, asenok oshi nung meyipzükdang Tsüngrem tanelai agütsüba o nung mesüi aseni bilemba o agi aji melena amshidir iba jagi Tsüngrem oji meyipshishidaktsür.
Aji oda, putu aika asen evangelical arogotemi “iba lima ya asen ki masü, saka iba lima nung ni aiener ka dang lir” ta ken nunga aser Lai tesayuba nunga kanga sapua amshi nung itemji ajanga Khristantem aikati pei telidak lima ya temenen lima aser Tsüngremi yakta alima ya samatsütsü ta angateta aji ataloktsü yongya. Yamaji, alima aser asen temang shi yabo temenen aser tanela aser tarutsü limaji dang tajung aser Tsüngrem meyong ta putu aika sayu nung, itemji ajanga alima nung meimchir-i alima dang tashiyim benshia teraksa tulu adokdaktsü. Aser tanübo “lipukum” khuret-ji alima rangben atema tulutiba tebilemtsü kümogo.
Laishiba nung Yisui, “ne kiyonger nai pei ama meimang” ta ashibaji ner ki temeküt kilung nung aliba meimchir dak alaka aji alema bilemtsü makokba tangatetbaji, asen Lai o ratetyim jagi asenok atsüita ayur. Atangji, ne kiyongerji meimchir kisüng masü, saka ne meküta aliba Tsüngremer teyangluba mapa ajakji lir. Aser itemji meimtsü, achayangtsü, aser külemi sentaktepa alitsü Tsüngremi pa mesükba nung yangluba meimchir nem nungloktsü.
Lipok 1: 28 – 31: “Tsüngremi nisungji moatsü aser ashi, ‘Soyapokya-ang aser jenti rena alimaji süngdakjang aser aji azüokang. Tzüyim anogo madak, anüng ozütem aser alima nung aliba kechisarena madak ketdang sang. Aser Tsüngremi ashi, alima nung aliba tejang atangba, süngo-lio ajak aser süngjang atangba süngdonglidong ajak ni nenok nem agütsür; nenok asoshi itemji chiyungtsü alitsü. Aser alima nung aliba shiruru ajak nem aser anüng ozütem ajak, ali nung ayazüba ajak nem ni süngo-lio tajem chiyungtsü asoshi agütsür aser yamaji liasü.Tsüngremi pai yangluba ajak angu aser ajiang aji kanga tajung liasü.”
Putu aika iba lai tapak ratetyim indang nung Khristantem tsüngda telemsaa tulu liasü. “Soya-pokyang, jenti renang aser parnok amokbanga yimsü süang..” ta asüba ojangtemji aika asoshi teyangluba ajak madak kibur kümer pei sünütsü asütsüba osangtajung ama amshia aru. Saka lai metetertemi ashir, English nung “dominance aser rule over “ ta meyipzükbaji shitakba oshi nungbo “achayangang mesüra anepaluang” ta asüba ojang ang lir. Aser “fruitful and multiply” ta asübaji meimchir soyapokyatsü indang dang ashir masü saka mapa tajung nung aser nungloktsüba mapa nung “tejang tajung tanga arentsü” indang ashirba lir ta rateter. Tongmelang agi, iba ya Tsüngrem nüngtem nung meimchirtemi “kütdangsüba mapa” (stewardship) inyaktsü nungloktsüba wadang lir ta angateter.
Kodang asenoki Lai oji shitakba tesayuba nungji angateta benshidir, iba jagi alima nung temelenshi bener arutsütsü. Saka asenok iba Tsüngremer lima indang tai tangatetba nung putu aika aru nung tanübo asen lima dena joko arem aser yangji aliba ozü-sangnutem aser tzü-mopung ajak teraksa agi süngogo.
Küm ishika ogo, arogo nung külem tenzüker ka Ao lima yimtsüng kati arogo sentong ka atema ao. Aser pa meyipa arur külen pai taoksatsü otsü ka shia liasü. Tamalen pa kasa yimtsüng jagi aodang temeket arem tulu kübokji ozü sangnu aser arem shiruru asetepba ola kanga bulua angashi. Saka pa tawa aodangbo kasa arem tamak nungji ozüsangnu ola ka danga mangashi. Anepdangji pa kanga süngmangseta sak. Aser süngo ajemba mapang pai yimertem den iba indangji lemsatepdang parnoki pa dang küm ishika tsüngda par tzükong nung kechi ataloker aji shia liasü.
Küm ishika tejaklen nungi iba yimtsüng aser temeküt lushitem nung ali tanak—koila (coal)—atur. Koila ongken nungi adokba tzü tamajungji kodang ayongtzü nung yimoka ai, ayong nung aliba ango aser shirurutem ajak süatok. Ayongtzüji kanga menenatok nung ozü-sangnu aser shirurutemi item ayongnu tzüji mejemteti tanga jakai tzü temerük bushia oatok. Ajioda, arem tulu liakasa joko ozüsangnua aser arem shirurua kecha mamunger ta yimertemi shia liasü. Aser iba mesükba tia Naga yimtsüngtem aika nung koila-sa metuakasa atalokdakgi.
Nagaland State Forest Report 2011 ajanga metetdaktsüba agi, asen Nagaland state nung arem-tamak jakajibo 9.7% shi dang lir, arem tera aketba jaka 37% shi aser 53.3% shibo joko süngdong maliba jaka kümogo ta metetdakja liasü (Morung Express Dimapur, September 29, 2016). Asen Nagaland nung arem ya noklang nung shilem terka shi dang (11.7%) state government ket nung lir, aser tir shilembo (80.3%) nija ket nung lir. Küm tenem shi tejaklenbo Naga lima noklang nung 90 shilem arem dang asüba tanübo joko arem samatokogo. Atangji, asen Naga lima ya arem tekaratiba samaba linük rongnung ka lir ta iba ya ajanga jangjatsür.
Alima nung teraksatsüba tulutiba adokdaktsübaji temenen ajanga lir. Meimchir-i Tsüngrem anema temenen mena nung teyangluba ajongai temenen ait aser teraksa agi asüng. Talisa, lipuküm nung teraksa tulutiba adokdaktsübaji meimchir merumeru aser pei agitsü dang asaba jakla ajanga bener arutsür. Tanü putu nung nisung ka taküm jenjangji pa dak aliba sempet aser jakla yimya agi masü saka pa/la akaba oset aser rongsen agi ang nisungtemi asadanger. Iba yongji asenok ajaki nungdakba dang nungi tali aginür, bendener aser alidener. Aser item tebilemba ataloktsü mechi ali nungi adokba ajak bushiteper, süngdonglidong ajak moapu küma bendena ayoker, ayong nung aliba taküm shiruru mim mozü amshia pudener, aser pei yokya-lim ajak ayoker. Item ajak ya meimchir merumeru aser rongsen meimba shisatsü ajanga adoker, koba agi tarutsü nükla ajak nübangdaktsür tanü ajung dang asaba kin ka kümdaktsür. Tsüngrem O-i ashir, shiri Tsüngremer teyangluba lima menendaktsür parnokjibo saktsütoktsü. Levi 18: 25 – “Nenok alinükjia menena lir. Anungji iba temenen asoshi Kibubai parnok merenshitsü, aser alinüki iba nüburtem saktsütoktsü. V. 28 Nenoki linükji menentsüra, nenok jakdang tamasa aliba nisungtem saktsütokba ama nenoka saktsütoktsü.”
Taküm Coronavirus tashitak ajanga Tsüngremer sentong tulu ka asenok nem angatetdaktsübaji, ali meimchirtem-i Tsüngremer lima anema merumeru aser tashiyim mapa inyakba Tsüngremi tashiyim agi meimchir merumeru mapatem anendaktsüba mapang ka sü ta bilemer. Meimchirtemi ali rongsen teimba-teimba bendentsü mechi alima tzü-mopung menenba aser süngdonglidong samaba atema kecha sasaa melidang inyak. Alima nung joko lipukum raksaba agi meimchir melitettsü kümaka meimchirtemi odang merumeru mapa inyak. Saka kodang virus tila ka China lima nung pokteter ayim sünga prokshi, iba virus tilaji alima nung akaba technology kechai-a menokdangtet.
Aji oda, anüng tom nung ghonda shia meyirijang sa meyirijang tayimtsü yimzübatem ajak ali nung alua anen. Lenmang nung millionsa million kari senzüya aliba ajak pei kima nung anen. Alima repranga senzüsenponger millionsa million pei ki atena mao aküm. Tzüyim nung ango apur, arem nung shi bushir, factor nung chiyungtsü yanglurtem teimba ka anen, aser hotel ajak shibang. Aser iba dakji alia ali meimchir ajak kilung nung ita sa ita shibanger liteper. Saka item ajak ya ajanga alima asoshibo anizüngzük—Sabbath—bener arutsüogo. Ya tesüngmangtsü Teyanglur Tsüngrem mapa lir.
Native American (Red Indian) nunger shin o ka nung yamai shia lir “Asenoki asen tsurabur nungi ali senmang magizuk. Saka asen semchisemnur nungi khen asoshi apua amshirba dang lir.” (We did not inherit the land from our forefathers. But we just temporarily borrowed from our grandchildren.) Iba o ya asen nübur atema temulungdangtsü o tulu ka lir.
Asen Naga nungertemi pei ket nung ali tila ka akabaji teti asoshi nü tata shilem lemzüktsüba ama bilemer. Nisung aikati ali ya pei sasa yanglur amshir ama bilemer aser ali agisa business teimtiba inyaker. Saka iba ya ne nem khen asoshi achayangtsü teyanglur Tsüngremi nungloktsüba dangashi, teti asoshi ne nem agütsüba masü. Levi 25: 23 – “Nenoki ali teti asoshi mayoktsüla, kechiaser aji nenok meyong masü, sakaTsüngrem meyong lir, nenok kü den aiener aser semloka alirtem dang lir ” ta shia angutsü. Ano, T. Ken 24: 1 & 2 nung Tsüngrem O-i yamai ashir, “Alima aser yangji aliba, alima aser yangji alirtem Kibuba meyong lir. Kechiaser pai aji tzüyim manung, aser ayongtem manung yanglu.”
Atangji, alima rangben aser alima nung aliba ajakji Teyanglur Kibuba meyong lir. Asenok iba lima nung kibur masü, saka Pa taochi nung khen lidaktsürba dang lir. Land owner right-ji Tsüngrem ket nung lir, nisung ket nung mali. Tekümdangtsü kaji, Tsüngremer ali nung meimchiri kibur küma litepba ya Tsüngrem tsüngdang tesembatsü tulu lir.
Teyanglur Tsüngremi iba lima kanga dang meimer, iba yongji dang Yohan 3: 16 nung ashiba ama, iba alima rangben alangzüktsü asoshi pai pa chir ka dang aliba taküm agütsü. Meimchir kisüng asoshi masü, saka alima rangben atema pa taküm agütsü. Anungji iba tekümzükba osangtajungji alima ajakleni oa, teyanglubatem ajak dang osangtajung sayutsüngitsü atema Yisui na aser ni jatet (Mark 16: 15).
Aji oda tanü, Tsüngrem chirtem asoshi mission tulutibaji “teyanglubatem ajak.
Aji oda tanü, Tsüngrem chirtem asoshi mission tulutibaji “teyanglubatem ajak dang oagi osangtajung sayutsüngitsübaji lir.” Meimchir kisüng dang masü, saka teyangluba ajak dang, kechiyong Rom 8: 19 nung ashir “teyangluba lima ajongai Tsüngrem chirtem jungkai adokbaji kanga yongya-a atar…v.21 Kechiyong teyangluba oset ajak tesamatsü aser talenba nungi Tsüngrem chirtem sentsüwangshi nüchiba dangi anitettsü. Kechiyong teyangluba lima ajonga tang tashi külemi timtem tekangshi nung anünger ta asenoki metet.”
Meimchir ajanga alimai temenen ait. Aser iba temenen ajanga teyanglubatem ajak alener joko tesamatsü lia Yisu khrista kangki nung asü nung iba osangtajung agi alangzükba Tsüngrem chirtem jungkai adoktsü teyangluba ajaki yongyaaseta atar. Anungji shirisa nia Tsüngrem chir ka ta metet, item takümtem shia jagi Tsüngremer lima achayangba nung shilem tajung agitsü na aser ni ajar.
2015 küm KABA nung lanurtemi lipukum wazüka ayuba mission ka tenzük. Aser iba tenüngji KABA CARE ta agütsü (Kohima Ao Baptist Arogo Creating Awareness for Restoration of Environment). Iba lipukum mission nung tongtibang tayongzükba 10 lir.
-Plastic/mica Juli Amshiba Ajemtsü. Aser iba melena sü juli amshitsü.
-Nendaka Alima Jana Merüker ka akümtsü (Be a Picker). Kima yimdong nung mesüra gari nungi jana meintoktsü. Saka bendener dust bin nung dang inoktsü.
-Na aliba temeküt teti merüka ayutsü.
-Meraksa tashi melentepa amshitsü (Recycle).
-Paper kümdanga aser anatsülen tembanga amshitsü.
-Nija gari (private vehicle) ajema amshitsü merangtsü. Aser akokba mapang ajak nung telok gari amshitsü, kechiaser kümdanga totzü arungba agi alima tzü mopung merüktetba nung yarir. Ano tetsüng agia aiben jajatsü.
-Electricity kümdanga amshitsü. Shitak amshir teti switch off süa ayutsü.
-Chiyungtsü lalushiponga amshiba yimya azüoktsü.
-Lokti senzüba/kazüba tesem nung metsü mashi meintoktsü/memetsütsü.
-Aser teti teka metsüktsü.
Item ajak ya asenoki nisung shiai inyaktettsüba tamang mapatem lir. Na alima talangi oagi nai item ya inyaka mesenzütettsü akok. Saka nai kodang alima rangben atema belema, nai aji Na alidak nungi tenzukdir. Iba jagi kesadang Tsüngrem tenzüker. Aji oda, Tsüngremi kechisarena yangluogo ajakji Pa sentsüwangshi aser pa tepela asoshi yangluba lir. Aser teyangluba ajaki Tsüngrem sentsüwangshia aser kati ka den meimtepa alitsüji Kibubar nükjidong lir.
The Nokinketer 