India nunger otsü nung, Hindu yimsü amangertemi India ajonga yimden ka kübok kodanga azüoka yimsü mesüdang. Chuba ka küboka India kodanga melidang. Ibai India litsü, iba arrtsü nungi iba tashiji “India” ta country-a jateta mali asü. Mughul yimli yimsüsüba ya tashi taitba rongnung ka liasü aser parnoki küm 330 shi (1526-1857) yimsü asü, saka North India nung dang par yimsüsüba kübok azüoka yutet. Mughul yimli sülen, British yimli kübok India küm 100 ka shi liasü aser British yimsüsüba mapang nungiang tanü koba India telongtet litsü lir iba ya tejangja kümtet. Hindu yimsü amangertem 82% süaka parnoki putu aika dang yimden azüoka meyuteti aru. India nüjiso ngur külen, lokti teimbai mulungba yimden yayim benoker külen, 2014 küm nungiang Hindu temejai kümtetba yimden tazüokba küboki aitogo. Tanü India Hindu empire nung alir ta ashitsü akok. Nagaland state, Khristan 99% aliba state ka ta alima dang tejak tentet tenteta jembia aruba, joko Hindu yimden tazüokba küboki aitogo. Reprangangma atangji, Nagaland nung taruba 2023 tatashim toktep mapang nungjibo BJP ticket agi rakteptsü. Sen agi Nagaland lima ayoktsü. Tanü India lima ajunga Hindu yimli kümdaktsütsü asoshi temzüng balala yangluba aser yanglushiba, par yimsüyimpong tashiyim agi benshidaktsütsü mapadong balala asaba mapang ka lir. Iba ama tensa ka nung arogo noktaka lir. Khristan ka ama, aser arogotemi kechisa inyaktsü nungdaker yangi olen kar lemsateper.

Tamang yimsüi Yimden maparen balala metendaktsüba

Yimli ka akhanga yangertsü aser züina odaktsütsü atema tamang yimsü ya kanga tongtibang. Tamangba yimsü ajanga nübur lungjemdaktsür, aria bilemdaktsür aser inyaktsü temulung uludaktsür; tamang yimsü asoshi inyakdang taküm agütsübaji tetoshi maparen ka kümdaktsür. Anungji yimden leniri tamangba phuküm asütsü; yimsüsüri kechisa asateta inyaker aji meimchiri mulungba dang masü, Tsüngremi mulungba ta nübur mulungsentsü nung enoktsür. Tamangba yimsü tesayur, sayutsüngir, mangdanger amshitsü; India nung BJP-i ama, tawa US election mapang President Trump-i tamangdir-shiner kanga amshiba nguogo. Parnoki metet, tamangba yimsü maten yimli kaji nokdaktsü makok. Yongji yimsüsür ajaki tamang yimsü tesayuba ajanga nungitdaktsüner aser asa lendong yanglur. Mitri Rehabi züluba ya külenbo shitak, “Yimli kaji sepai, yimden aser rongsen tashi agi dangbo arakmoka ayutsü makok. Saka parnoki kechisa inyaker aji shitak, temabai melaba (tsüngremi melaba) ta sayutsüla. Parnoki nübur anema tashiyim inyakba ya tamang tesayubai metendakja mapadong aser mapa ajak tamang den sendaktepa kümdaktsüba ajanga yimli kaji nokdakteter.” (Empires can’t survive by their military, political and economic power and might alone. Rather, the justification of the empire has to be based on a higher logic; the violation of human rights needs to have something akin to divine purpose and to be set within an ideological framework.) Hindu yimli akang akanga yangertsü asoshi India ajonga nung yimjak nung lenirtemi lokti terenlok, lokti tejakleni odaktsütsü ta jembir, aser küm ishika tsüngda nung India rongsen ketsüng maparen nung No.1 akümtsü ta sangoktsüba angur, saka telung nungbo kanga dang “systematic and strategic” süa India ajonga Hindu yimli kümdaktsütsü asa lendong nung bener aoba angur. Yimden yimsüsüri Hindu yimsü ajungketja jembiba (Muslim leniria kasaji jembir), tangar yimsü anema tesempa o jembiba (hate speech), tamanger telok balala rongnung rarabangsen adoktsüba, tekülem ki rongdoktsüba aika ajurua arudagi. Item ajak ya tamanger telok lemsadaktsütsü asoshi inyaker ta metettsüla.

India rangpen nung Hindu yimsü benoktsü nükla

Tanü India nung BJP-i aniba yimten yimsüsür nükjidong tulutibaji India ya Hindu yimsü nung amendaker “Hindu Rasthra” yangertsü ta asübaji lir. Küm 300 tema Mughul yimsüsüba mapang nungi Hindu aser Muslim na tsüngda rishikangshitep, raratep aser azü tokshitep aika ajurua arur. Tanü tashi Hindu nungeri Muslim nunger ya ainer aser tsükchir tulutiba ta züngshir. Atangji, Mughul yimsüsüba mapang Hindu nunger aika rishikangshi aser tashiyim agi amangdaktsü; Hindu nunger tekülem ki 60,000 shi raksatsür yangji mosque yanglu ta Hindu nungertemi ashir. India British yimli küboki aiter, 1906 nungi Muslim League aser Hindu Maha Sabha political party tamang yimsü dak tera yanger tentet. Party anapronglai pei tamangba yimsü wazüka ayutsü, sayutsü aser züina odaktsütsü nükjidong nung mapadong aser maparen ajak toktepa inyaka aru. RSS, Jan Sangh, BJP, VHP, Shiv Sena telok ajak ya Hindu Maha Sabha nungji jakzüka aoba aser Hindu tesayuba dak ajemdaker tentet. Talisa, tamang yimsü isab nung India aser Pakistan ta country ana küma lemdangba mapang, azü dokshi jendi den, rongsen aser nisung aika timtem ajuru. Kar India nungi Pakistani, kar Pakistan nungi Indiai ta belenteptsüsa aküm. Pakistan nung Islam ya state religion ta agizüka, aser Quran tesayuba nung tera yanger yimden latet yanglua bener arur. Tanga yimsü tat. agi, Hindu, Khristan second class citizen amai amshir aser rishikangshir. Kesaji India nunga Veda teyongtsü südaktsür India ya Hindu country ka ta jateta yangertsüla ta Hindu tentet telok balala aikati jembia aser inyaka arur. Hindu Maha Sabha lenir Vinayak Damodar Savarkar-i (1883- 1966) India ya Hindu lima. Hindu dak alaka tangar ajak ainer. Muslim aser Khristan lisopur masü nungji parnoki künü ashioktsür aotsü. Lenük meimer (Nationalism) ta asübaji Muslim nunger ket nungi kümzüka ayuba amai angatetdaktsü. Hindu tamang yimsü kübok India lima “single race, single culture and single religion” akümtsüla aser Hindu yimden yimsüsüba aser rongsen ketsüng maparen ajak bener aotsüla ta noktak. Hindu yimsü ya state religion ta sangdongtsüla; Muslim aser Khristan tamanger ya India raksatsütsü alir, bendanger tamang yimsü ka ta ashir. Parnok India nung linüra Hindu akümtsüla. Hindubo mekümner saka India nungsa liner ta süra tashiyim amshia, amokmerena aridoktsüla. Iba tangatetba nung tanü Hindu fascist teloki mapa inyaka arudagi. Iba tensa ka nung tanȕ Khristar arogo noktaka lir.

Hindu yimden yimli kübok India

Tanü Indian Temzüng yanglushia India rangpen Hindu lima kümdaktsütsü aritepa inyakba mapang ka lir. Tang India nung opposition party tashi maitiba mapang ka lir; ochimashi mapa aser lenir tejangja ka maliba ajanga Congress laogo. Taoba putu, Indian National Congress party-i India ya “secular state”, tetezü tamang yimsü ajak, oshi-olem, shilu balala ajak tebendang mali kasa dang, aser telok tila (minority groups) kümzüka aser wazüka ayutsü asoshi India Temzüng (Constitution) nung, tat.agi., Article 370, 371A amala enoka yanglu (talisa ali mayoktsü, sobaliba kümzüka ayutsü asoshi) aser lokti nung ajemzüka alirtem (tat. agi tribal, dalit, OBC) ajungkettsü asoshi shisashiba aser mapa balala nung reservation agütsü. Congress- i anir item Temzüng aser reservation tapu balala telok tilatem peladaktsütsü yangluba ajanga India raksar ta Hindu party-i Hindu yimsü amangertem ajungmesoa tatashim nung doktep, saka 1952 mezüngbuba tatashim doktep nung Hindu Maha Sabha party-i tata menden 4 aser Jan Sangh-i 3 dang ngutet. India Hindu yimli kümdaktsünera asentenshitsü nungdak ta sür Atal Bihari Vajpayee tekolak sür BJP 1980 nung akangshia tenzükshir aruba, 2014 küm BJP kisüngi tata menden 282 ngutet, aser 2019 nungbo 303 ngutet. 2014 küm nungibo BJP party-i India ajunga züp ta arakmoka yur, Parliament nunga tatartemi Sri Ram aser Bharath Matha ta shia tata menden agizükba tenangzüktepba Parliament nung agiba nguogo. 2014 nungi RSS nung züngsem süa aruba minister tiemba, tat. agi, minister ajak agi 53 aser item rongnung 38 Hindu hard core ta ashir. Muslim shirnoki Sri Ram ta mashi, parnokji aitsüba aser sensamasatsüba

osang nguogo. Alima dang India ya Hindu lima, Hindu yimsü amangertemi yimsü asür ta sayutsü asoshi Hindu sadhu, RSS nunga züngsem süa arurtem aika dang shimtetogo; sadhu-i asemba süoshi dang aikati asemer, sadhu-i pangsemo talanglang ayuba ama 2019 tanaben PM Modi adokerbo pa tereprangtsüa Hindu sadhu ama dang angutsü (pa Gujarat nung CM asüdang aser tang noksa medemdangang). Ashiko taruba tatashim nungjibo PM-i anir tata menden dokteper aika sadhu ama dang angutsü. Anungji 1952 nungi kanga dang meranga inyaka aruba, 2014 nungiang Hindu party temeja tenteti India azüoka yutetogo. Shibai ashitsü akok, India Hindu yimli kübok küm ishikabo alitsü. Khristan teinyaktsü tulu lir ta sayur.

Telok tilatem azüoka ayuba maparen kar

Religion has very often been nothing more than the superfluous consecration of some situation which was neither judged nor transformed by this consecration. Religion has conscreted the feudal order and its own participation in it without transcending it. Religion has consecrated nationalism without transforming it. Religion has consecrated democracy without judging it. Religion has consecrated war and the arms of war without using its spiritual arms against war. Religion has consecrated peace and the security of peace without disturbing this security with its spiritual threat. Religion has conscreted the bourgeois ideal of family and property without judging it and has concretated systems of exploitation of men by men without transcending them; on the contrary, it has used them for its own benefits. – Paul Tillich

India nüjiso nguli nungi India ya Hindu lima asütsü nungdak nokdakba RSS teloki parnok nükjidong atalokdaktsütsü asoshi BJP ya political tashikang ka ama tenteta bener arur asü nungji, tanü yimden yanglushiba nung Khristan teinyaktsü shilem tali tejangjaba angatettsü asoshi tongmelang agi yamai angatetdi.

1. India ya Hindu lima (Hindu state) ta agizüka, Hindu tesayuba nung yimden, Temzüng, tsüzüng-ozüng, sobaliba ajak bener aotsü nokdaker. Muslim aser Khristan shirnoki Hindu yimsü magizüker aser sobaliba mebenshiner, aser shirnoki Hindu mejembir parnokji India nunger masü ta ashir.

• India nung tamangba balala, sobaliba balala aser oshi balala malitsü. Ka dang alitsü. Lokti teimbai kechi benshir, tetezü Hindui, aji ajaki tashi angaa benshitsüla ta ashir.

Anungji Hindu yimli (Hindu Rashtra) akang akanga yangertsü asoshi BJP-i aniba sorkari itemi inyaka arudagi aser inyaktsü merangtsü. Tatishitsü kar:

1. India nüjiso ngur Temzüng nung “secular democratic country” ta agizüka bener aru, saka “secular” ta zülua alibaji endoktsü asoshi nokdaker. India lima litsü tulukadang aser temeyoktep shilu aikati aküm nung, “secular” country ka asü nung dang tamangba yimsü balala, sobaliba balala, oshi-olem balala ajak kesasa ta agizüka, kati ka akhümtsüa aser senti ta angateta wazüka yutettsü. Saka ibaji indoker Hindu yimsü- yimpong dang amshia bener aotsü asoshi “secular’ ta asübaji indoktsü meranger. Jammu & Kashmir nung Article 370 koba ajanga Muslim nunger kümzüka ayutsü asoshi tangar dang ali mayoktsü ta aliba agienogo. Nagaland aser tanga tribal statetem menua mali ta tetsübu o aika jembia arudagi.

• Kaket riju azüoka ayutsü merangba. Tanü India nung kaket riju, Govt.i tenzükba dak alaka, RSS-i tenzükba Vidya Bharatya tulutiba aser teimba lir; 13,000 -15,000 kaket riju lir, 75,000 – 80,000 tesayur aser shisashir lakh 20 tema lir. Yangi Hindu tamang yimsü aser sobaliba sayur. Iba den Government school nunga text book Vedas-i sayuba ama, Hindu yimsü-yimpong, otsü-olem, sobaliba züngdaktsür. Home Minister Amit Shah-i India nunger otsü, Hindu tangatetba tsütsü nungi zülushitsüla ta ashir aser tashi temeteter telok ka shimteta züludagi. Parnoki “Hindus are descendent of India’s first inhabitants and Muslims and other minorities are not ‘sons and daughters of the soil’” tangatetba nung zülur sayur. South India nung Darvidian aser North East India nung Mongoliod shilu ya züngdoker otsü zülushitsü meranger. Küm 300 tema Mughul yimsüsüba indang Indian history nungi aidoktsü merangba, tat. agi Taj Mahal, Lal Qila, Juma Masjid ya Saha Jahani yangluba masü, Hindu nunger chubai yanglu ta otsü meyipshir, aser Gujarat nung class 9-pur text book nung Yisu Khrista mojing (demon) ta zülua aliba angur. Teyazü otsüji sayupet sayu aser media balala nung teyazüi ochi maküm tashi shipet ashiba angur. Ashiko, putu ishika tsüngda nungbo tang koba teyazü otsü sayur ibaji ochi akümtsü. Naga nungera Nagaland nung yimpur masü, saka ainer amai kümtsütsü ana nung dang lir. Yamaji putu ishika tsüngda nung Hindu otsü dak alaka, tangar otsü-olem samadaktsütsü nükjidong nung jaktaka inyakba aika angur. Tebilemtsü tulu.

• India nung zülumen makartem dena tetsü oshi 19,500 tema lir. India nung tetsü oshi nisung 10,000 temai jembir tetsü oshi 121 lir ta ashir. Oshi aika meyokteper akümba country ka asü nung English, Hindi aser regional languages asemprongla jembitsü, sayutsü aser official maparen balala nung amshitsü melaa aru. Saka India lima ajak ka küma lungjemdaktsütsü aser alima dang Indiai iba tetsü oshi ya jembir ta sayutsü asoshi Hindi oshi angazükdaktsütsü aser jembidaktsütsü terenemba lir. India ya “Hindu, Hindi, Hindustan” ta alima dang sayutsüla ta ashir. Home Minister Amit Shah-i yamai ashi, “To preserve our ancient philosophy, our culture and the memory of our freedom struggle,…there is at least one language, Hindi, that the nation knows. If Hindi is taken out of our freedom struggle, the entire soul of the struggle is lost,” Tetzü, tetsü-tobu otsü aser wainshin wazüka ayutsü asoshi Hindi ajaki jembitsüla. Hindi ajanga itemji wazüka ayur. Hindi jembiri nüjiso bener aru anungji Hindi mamatsüla ta ashirba. Hindi tetsü oshi ama jembiteter 22% dang aser 44% teraa bazar oshi amai jembiteter, saka Hindi mejembitetra, India nunger masü ta bilemba. Hindi jembitsü akhangba aser mejembitetra atalaa menütsüba aser mezüngmeshiba aika ajurur. School nunga Hindi aser Sanskrit dang sayutsü ta sür tanga tetsü oshi sendokba ngua arudagi. Kodang tetsü oshi samadir, kin ka ayak samar. Tetsü oshi ajanga sobaliba aser tamangba maparen ajak wazüka ayur. Kin ta telungjem oshi ajanga adoktsür. Ibaji samadaktsütsü nükjidong nung maparen ajak bener aotsü meranger.

• Muslim pur ya telok tila (minority) rongnung nübu teimba asünungji, ozüng balala ajanga aser tashiyim mapa aika ajanga azüoka ayutsü meranger. Tat. agi, CAA (or CAB) ajanga temeküt linüktem – Bangladesh, Pakistan, Afghanistan nungi rishikangshi asüba ajanga Hindu, Jain, Buddhist, Christian aser Sikh küm trok tejaklen nungi Indiai arua alir, parnok India senso kümdaktsütsü melar. Muslim nungerbo iba nungji meten. Tetezü, Muslim nütsüng zuinra ta asüba tsübuba lir ta sayur. March 24, 1971 sülen Bangladesh nungi India nung arua alir parnok, India senso nung mezüngoktsü ta ozüng yangluba anema telok balala aikati ola adokogo. CAA anema longkak aitdang Jamia Millia Islamic University nung student dak azükba, aser Delhi nung Hindu nungertemi Muslim kiyong nung mi senoktsüba ajanga rongsen crores aika jenjang arongba aser

nisung 13 tashi tepsetba osang nguogo. Muslim ajema kümdaktsütsü, tsübudaktsütsü aser jena odaktsütsü aser India Hindu nation kümdaktsütsü nükjidong nung inyaker ta shisarajemer aikati shiogo. CAA ya temzüng küma inyaka aonungbo North East India nung lisopur tajemba akümtsü ta tsübutsü o jembiba mapang, MP Shri Tokheho aser CM Rio-i Article 371Ai Naga nungerbo kümzüktsü, shisa bulutsü mali ta BJP-i aniba Govt. puhküm ola agütsüogo. Kechiba Naga nunger lenir yamai aroka masadangi o tejashi o lenir aser tazünger aikati jembia arudagi.

• Tanga yimsü mamangdaktsütsü asoshi anti-conversion law state ti tashi nung yanglua Khristan aika rishikangshiba ajurua arudagi. Mapang tatsüka tsüngda nung state aika nung anti-converstion law yangluyonga aotsü südi. Iba temzüng dak ajemdaker, yimtsüng kar nungbo kibongtem nung sarasadema aliba mapanga sünga azükba, ki rongdoktsüba aser mangsa yimdong nung maksüa jajadaktsüba aika ajuruogo. 1999 nung Australia nunger leprosy hospital nung doctor Graham Staines aser par chir ana gari nung mi senloka rongseta südaktsüba, ano 2008 küm Kandhamal nung Khristan tamanger 39 tepset, tenlaki 395 rongdoktsü, 600 yimtsüng rongdoktsüba, 5600 ki-o- jen, dokan nungi oset-tsȕset rakzüka bener aoba aser nisung merijang aika ki maka aküm kümdaktsüba atalokogo. Item ya asaa Khristan mekümdaktsütsȕ amokmerenba aser rishikangba lir. BJP yimsüsüba arur Muslim aser Khristan dak tashiyim amshia rishikangshibaji küm shia 800-1000 ka shibosa asür ta ashir. India nung BJP yimsüsüba arur religious mob kümteta, Government tazüokba kecha mali ama, Muslim aser Khristan attack süyonga, kenkenbo tetsür dak tashiyim amshir tepseta yutsüba osang angur. Saka aiben Govermenti tenük amor yutsür. Ano tezüngmangtsükaji RSS and VHP telokibo India ajunga nung Ghar Wapsi, tetezü tanaben meyipa Hindu yimsüi anir aitba poja inyaka aoba angur. Ozüng balala ajanga aser tashiyim mapatem ajanga yamaji Khristan mekümdaktsütsü nokdanger. Kechiba süra, India ya Hindu yimsü amanger lima ta angatetba ajanga yamai ataloker.

• India Hindu lima aser Hindu yimsü tekümzükertem ta sayua yimden tashi arakmoktsü asoshi Muslim ya tsükchir tulutiba amai kümdaktsü. Tatashim shimba mapang ajak nung Hindu o Muslim na tsüngda communal tension adoktsüba ajangshia arur. Ayodhya nung Ram aso, anungji aji temeshi yimti. Yangji Hindu nunger tekülem ki ka aliba raksatsür, Mughul yimsüsüba mapang Babri Masjid yanglu, anungji Hindu nunger nem meyiptsütsüla aser yangji Hindu tekülem ki ka yanglutsü ta BJP sanen luden 1989 nung akangshia renemer, lenir L K. Advani lenisüba nung Hindu ajungmesotsü aser lungjemdaktsütsȕ atema Rath Yathra Somnath nungi Ayodhya tashi kilometre 10,000 September 25 nungi October 30, 1990 tashi, Ram asoba yimti nung tenlaki asütsü ta ayimokja jaja. Supreme Court-i temelaba magütetsü saka Babri Masjid akosa indokogo. Alima dang India ya Hindu country tulutiba ka ta sayutsü atema, aser alima ajak nungi arua reprangtsü, külemtsü asoshi Ram tekülem ki yanglutsü apuso-ogo. Iba den Muslim nunger madak tashiyim amshitsü, amokmerentsü asoshi nashi political symbol ka tamang yimsü den sendaktepa tsüngrem amai kümdaktsür külen, nashi metepsettsü, shi mayoktsü, nashi shi machitsü ta state aika nung ozüng yanglu aser iba ozüng dak ajemdaker Muslim nunger aika tepsetogo, aika dak zükogo. Yamaji state aika nung Muslim nunger timtem ajuruba angur. Ano Muslim o Hindu na tsüngda kibalembu nokdangtsü atema “Love Jihad” ta, Muslim yimsü amangdaktsütsü mechi kibong akümba ta aija rishikangshiba, tepsetba osang aika azünger. Item ajak ya Hindu Rahtra ta sayutsü atema inyaker. Shiv Sena lenir Thackeray-i India lima Muslim nunger yimjung nung linera, parnoki mapa asem inyaktsüla (a) Hindu nungeri ama tetsür ka ka dang agitsüla aser tanur aika masotsü atema family planning amshitsüla (b)

Nashi metepsetsüla ta Muslimi nokdaktsüla, aser (c) Hindu yimsü ya India nunger tamangba yimsü ta agizüktsüla.

Yamaji Hindu yimsü media ajanga sangdongba, shisashiba azüoka ayuba, yoga, astrology, nashi ambulance a.a. jembiba mapang ka lir. Tamang nung takang amai sayuba nükjidongji yimden tashi azüoka ayutsü merangba mapatem ta angatettsüla. North East India state ya pei sasa menokdaktetba statetem dang asünungji BJP külemtsüsa akümer. NE state ajak nung BJP government dang kümogo. Tzümetsüng tulu nungoka aruba ama “Hindu” No.1, tanga shilu, oshi, yimsü nungdak mali, anungji tashi mangartem merenshiang, rishikangshiang, rongdokjang, tepsetang ta Government tashi nung inyaka arudang, Nagaland, Mizoram, Meghalaya state nungi MP ka-ana oa nokdakdang “salt of the earth” ta kuli sütettsüsa, aser tasü ita ochi nung shilem agitettsüsa lenir shimtsüla. Sarasadema lenir shimdi.

Arogo aser Yimten Tepila

Silence in the face of evil is itself evil: God will not hold us guiltless. Not to speak is to speak. Not to act is to act. (Dietrich Bonhoeffer)

Arogoi ochi ola adoktsüla; ochi ola madokra ochimashi inyakba den saku. Arogo aser yimden tepila melira ochi ola madoktettsü. Koba teloki alima nung yimten-yimli tashi azüoka ayutsü atema tamang yimsü amshidir, iba lima nungji yimjung aser tesünep malitsü. Tamang yimsü tesayuba koba yimjung, temeim, teputep aser ochi asoshi noktaker iba tetezü maka akümtsü.

Europe nung, küm 500 tejaklen, arogo nung Temelenshi (Reformation), Luther, Calvin aser Zwingli nungeri anir tenzük. Iba mapang alinük aika chuba yimsüsüba kübok liasü. Naga nunger tetsü-tobu putu, yimden aser tamangba yimsü tepila tejangja makai aruba ama, Europe nunga tamangba yimsü aser yimden tepila jangaa mali asü; mapang mapang arogo o yimden na tsüngda mepelatep adok aser tashi raktep aser toktep. Pope aser putirtemi alima yimden pangtak madak tashi amshitsü merang aser alima yimsüsüria tamang yimsüi tuyuba ama meinyak. Aiben arogo tenzüker aser yimden tenzüker som sür ochimashi mapa inyak. Arogoi yimden yanglushiba nung shilem agitsü melena, arogo nung tenzükertemia ochimashi mapa jendi inyak. Anungji Teyanglushi leniri arogo o yimden na tepila ayutsü tim ta sayu and nokdak.

Iba den nüburtem shirnok aluyimba dak metaloker, ali kiburi arakmoker aru, parnok 16^th aser 17^th centuries nung Industrial Revolution adokba ajanga rongsen ketsüng balala nung renloka aküm. Aluyimba dang masü, ali nungi rongsen bushiteta (mining), ango metsüba, shiruru metsüba, printing press a.a. mapa balala aika inyakteta sen agi shishilempatsüsa aküm, sen rizüngba yayim (banking system) tenzüka aoba ajanga arogo aser lokti taküm nung temelenshi tulu bener arutsü. Takar ishika ket nung dang rongsen jenti rizünga ayutsüsa aküm aser parnok lokti nung kanga dang tashi ita aküm, aser parnoki yimden aser rongsen lemang ajak azüoka ayutsüsa aküm. Aluyimer aser mapa tila-teri inyaker aika timtem toushi ajuru. Aika taya agi asü. Ashi-auür, rakzükraktemer, tepseter, yi lar, nüktapangtar, tetsür tashiyim agi raksatsür aser chiyungtsü shitak mesüi yanglur (adulterated) ayokba agi temang nung tashitak jenti adoktsüba liasü. Yamaji alima teraksa aika liakasa, arogoi ainkar ola madoktet, kechiaser arogoa iba teraksa aser ochimashi nungji dena liasü. Arogo aser yimden tepila ayutsübaji Lai tesayuba aser yamaji lateta ayu nung dang arogoi ainkar ola adoktet. Anungji Teyanglushi putu nungi tenzüka, Protestant teloki, talisa Baptist tamangertemi arogo aser yimden na tepila latet lateta tanü tashi yua arur. Kuli kar:

1. Alima yimli aser Tsüngrem yimli naji balala ta Yisui sayu (Lk 19:10-11). Saka miemchir shia yimli anaprongla nungji senso kaka. Baptist arogo aika nung tenlaki sabang nung flag ana – ka nung kangki aser ka national flag ayur. Ibaji ajanga nübu shia senso ana ta sayutsü asoshi. Alima yimli künü tembanga arutsü, saka Tsüngrem yimli teti asoshi alitsü; alima yimli alinük telongtet (limited space, e.g. India, China) ka asür, saka Tsüngrem yimli alima rangpen (whole universe), tasazük mali; alima yimli ozüng agi azüoka ayur, saka Tsüngrem yimli temeim aser ochi agi azüoka ayur; alima yimli nung tetsür-tebur, takar-makar telemsa lir, saka Tsüngrem yimli nung telemsa mali ta yimli anaji bendanga ayu. Iba tepilaji Lai kuli tejangja lir.

• Yimden latetji Tsüngremi yanger. Senso shia yimsüsüba kübok alitsüla, kechiaser Tsüngrem nungi yimsüsüba tashiji angur aser yimsüsüba bangdakji Tsüngremi latettsüba lir. (Rom 13:1-7; Mt. 22:15-22). Tsüngremi kechi ochi jungkai adoka sayu iba tesayuba kübok tashi anga yimsü asütsüla. (Mt. 10:28). Ochishir yimsüsür akhümtsübutsüla, saka ochimashir yimsüsür tartsüba o ashitsüla aser yanglushitsüla.

• Iba lima Tsüngrem yimli yangertsü arogo nem nungloktsü. Mangatettep, mezüngmeshi, sensaker, meshimejunger sendoka yutsüba, ochimashi mapa ajanga ashioktsütep ajanga tesendaktep raksa aliba yanglushitsü aser teputep adokdaktsütsȕ arogo jatet. Arogo tashiyim aser mangyangba mapa nungi pilaa ali nung dang alima yimden anema ainkar ola agütsütet aser teputep kuli sütet.

• Tsüngrem yimli nung kecha tebendang mali, ajak kasa, senti aser Tsüngrem mesükba nung yanglu. Grik nunger aser Yihuda nunger, temejeptokba aser memejeptokba, Barbar nunger, Sitia nunger, alar, nüji ta telemsatep kecha mali (Kol. 3:11). Arogoi Naga nunger, tzümar, tanak-temesüng, tetsür-tebur ta melemsai ajak saku nüji asoshi inyaker.

Yamaji arogo yimden aser alima yimden tajaba balala lir. Tali terajemba angatettsü asoshi yamai arogo aser yimden tepila metetdi:

Alima Yimden aser Mapa : Arogo Yimden aser Mapa

Political party balala tenteta yimsü asür	Political party mali. Tsüngremi jangja jangja ajatetba purtemi arogo nung tenzüker
Mapang   tatakzük    ka   dang   yimsü    asür (Tatashim küm 5 tsüngda shia agir)	Tsüngrem yimli tatem maka.
Alima yimli country, state ta lemsar yimsü asür	Alima rangpen, meimchir rongnung telemsa mali
Temzüng yanglua nübur azüoka ayur	Laishibaji     Temzüng     tulutiba    aser    Lai tesayuba ajanga nüburtem yimjung nung ayutsü sayur
Nübur madak tashi amshir	Nübur temeim agi tenzüker
Ozüng lateta iba jagi azüoka ayutsü ozüng agütsür	Temeim ozüng tulutiba aser aji inyaktsü ajungshir
Takok angutsü asoshi tashiyim aser sen amshir	Takok    angutsü    asoshi    mapa    meranga inyaker, ochi inyaker aser temeim sayur
Lokti terenlok asoshi mapa inyaker	Shi taküm aser tanela taküm tekümzük anaprong asoshi inyaker

Pei tajangzük bushia mapadong aser mapa aika inyaker

Khristar arogo, nütsüng aser alima meimchir rangpen tajangzük asoshi inyaker

Yimden yanglushiba nung Khristani shilem kar

Nisung ajak ya politician kaka ta ashitsü akok. Nia politician ka, saka political party ka nung züngsem masü aser iba party atema noktakba politician masü. Political party kecha nunga join mesüi inyakba politician ka. Anungji political party shibaisa ochimashi inyaker parnok anema jembir. Party shiba nübur rongnung telemsa mali, ochi nung mapa tajung inyaker parnokji junger ta nokdakba politican ka. Alima rangpen yanglushitsü, ochi inyaktsü aser sensaker, meshimejunger ajemoka yutsüba, rarapangsen adokdaktsüba, pei ajungtsü bilemba lenir tai tuteta ashir asü nungji pastor, arogo nung tenzüker ajak ya politician ta ashitsü akok. Anungji nübur ajaki Khristan ka ama yamai politics nung shilem agitsüla:

1. Ochi nung tasü ita noktaktetba lenir aser lokti rangpen (Hindu dang mesüra shilu ka, kin ka, constituency ka ajungtsü atema dang masü) ajungtsü, renlokdaktsütsü nükla akaba lenir shimtsüla. Ibai Lai tesayuba lir ta angatetdi.
2. India lima ama ka kong shilu balala, tamangba yimsü balala, oshi aika, sobaliba balala aika aliba lima ka nung government shibai nübur ajak kümzüka yuteter, akhümtsübutsü sayur aser wazüka ayutsü sendong lir iba yimdenji shimtsüla. Secular party koda tongtibang, Temzüng wazüka ayutsü aser alima tejakleni odaktsütsü asoshi ochi lenir koda tongtibang aji nübur nem angatetdaktsütsüla.
3. Lokti terenlok asoshi mapa agi inyakteta sayu nükla tejangja akaba Government shimtsüla.
4. Ochimashi, tashi amshinüba, teyaksang, konang-naroküm arishiba lenir meshimtsüla.
5. Nüburtem nungdak angatetba lenir, ochi nung amitba, nübur rongnung tebendang mali meimba; pei anisüngzük aser ajungtsü asoshi dang bilemba lenir masü, saka nübur nungdak tama abensadaktsütsü ta aria bilemba lenir aser nübur ajongmesoa lokti temelenshi bener arutsür lenir shimtsü ajungshitsüla.

Gari gear neutral nung ayu nungbo maotsü, gear enok nung dang aotsü. Arogoi yimden latet nung ochi nung yamai südi ta shilem agitsüla, ainkar ola adoktsüla. Pei adianu, yimer asaa masü, ochi nung meyongnem agütsüba den, sabang balala nung, talisa pulpit nungi political education sayutsüla, talisa Khristan ka ama ochi nung noktaktettsüba tasü tait lenir shimtsü sayutsüla. Tejangrar, yimsüsütsü sempet aketer aser nübur meimer shirnoki lokti yanglushia tejakleni anitsü mulungteter parnoki tata menden asoshi tokteptsüla. Mosa Israel nüjiso asoshi noktakba lenir ka liasü (Anitet. 1:1-22), Amos ainkar ochimashi yimsüsür anema lokti yanglushitsü ajongmesor lenir ka liasü (Amos 5:21-25), Mosa aser Nathan ainkari ochi mashi yimsüsür anema apuso, kechiaser parnoki ochi meim, nüburtem meim aser sensaker, meshimejunger alaashia meyutsütsüla ta angatet. Yisu Khristai ochi mashi, sen meimer aser tashiyim yimsüsür anema noktak (Yohan 2:13-17), yongji pa kangki nung tepset. Tanü Nagaland nung ochi shir lenir nungdak aser arogoi tesayuba tejangja agütsütsüla. Gari anitsü asoshi driver tajung nungdak. Driver tamajungi, anira accident ajurutsü, gari nung mena alirtem yirutsü aser asütsü. Nagaland tejakleni anitsü asoshi driver tajung nungdak. Tetezü, tasü tait, ochishir, nübur meimba lenir shimtsüla. Ochishir nem Nagaland yimsüsüdaktsüdi. Laishibai ochi yimsüsür shimang ta nungloktsübaji arogoi anir ataloktsü arung.