~ Wati Longchar (Serampore)

Tanü alima lokti ajak nung jendoka alir pei temeten bushiba putu ka lir. Tanak nisung, tetsür telok, lisopur, a.a. pei temeten ola adokdagi. Kasaji matamabensar rogoia parnok temeten bushidagi. UN-i ayonga küm shia December 3, matamabensar lokti nung jenjang tajungba yanglushitsü atema munga arudagi.  Parnok taliba jenjang tajungbai ajungkettsütsü aser parnok nem Tsüngremi moatsüba sempet balala ajiteta tim shisa luyim agütsütsü, yariteptsü aser item sempettem koda  amshia lokti tejakleni odaktsütsü ta sendong yanglua temelenshi jendi bender arutsüdagi. Matamabensar nisung ta luja reprangba, parnok temenen pur amai jendoka aliba tekümtet asoshi Yisu Khrista alimai aru, anungji arogo tenyaba nung iba yaa tongtibang ka asütsüla. Süra, Naga lima  nung matamabensar arogo aser lokti nung koma amshir? Kobala jenjang ka nung yutsür? Arogo aser lokti balalai kechi inyaktsüla?

Matamabensartemji shirnok?

English nung “disability” ta asüba ya Ao o nung “matamabensar” ta meyipzüker. Kodang
“able” ta süra tabensa mesüra tetemjen nisung ta amshitsü akok. “Matamabensar” ta asüba nungji, nisung shirnok  tekolok aser temang nung tenük-telen mabensaba mesüra tashi maitba ajanga taküm piyong lokti nung sadok sadoka shilem magitettsüsa temang nung mokokmin lir parnok dangji matamabensar ta ashitsü akok. Aori lembu mazük chir ta ajar. Matamabensar ta asüba nungji tapu jendi lir. Nisung karbo tekolok tajung, sempet tajung, saka temang tenȕk-telen mabensai asoba, tat. agi, teka, tetsüng maket asoba, tenarong tajak, tenük poker asoba; ano ina atudang lendong kar ajurua, temang tenük-telen mabensai akümba mesüra arishi ainba den tenüki mongi akümba, tenarongi mangashi akümba. Nisung teimba ka temang nung matamabensa kümer iba lima arishi tembanger.  Anungji item pur dangji temang tenük-telen matamabensar ta ashitsü akok. Ano “matamabensar” ta asüba nungji azüngtsü-zülutsü makokba, tajung-majung bendanga metettsü makokba pura lir; parnok dangji `telolok matamabensar” ta ashitsü akok. Iba lima nung taküm liyonga aotsü asoshi, talisa shirnok pei medemsor tekolok agi memenep parnokji tsürabur-adianu, yimer aser arogo teyari nungdaker. Lokti nung tebilemtsü kaji  tetemjen nüburi matamabensar ya suar, matu, nungdak maliba shiruru amai bilemer aser ajir.  Mother Teresai yamai ashi, “Leprosy is not a serious disease, but the negative attitude of non-leprosy people is more serious”  (Leprosy ya tetsübutsȕ tesashi tashidak ka masü, saka leprosy maketeri tesembatsü tashidak amai ajibaji tamajungba) ta ashi ama, tetemjen nüburtemi mezüngmeshiba, jendokba aser tim shilem magütsüba ajanga matamabensar timtem aika ajurur.

Matamabensar dang akhidang handicap  ta jaa aru. Europe nung Industrial Revolution mapang mapa mali meshimetsür aika adok; ano nisung karbo mapa inyakdang yirur külen meshimetsüa alitsü aküm. Parnoki korang (cap) amer meshimetsüa lenjem nung amen aser senzü, anungji parnok dang `hand in cap’ mesüra `handicap’ ta aja. Saka tanü tangateteribo iba `handicap’ ta mamshir kechiaser matamabensar ajakibo meshimetsü masür aser takar aika lir. Ano mapang ka nung “differently abled” ta amshir. Temang tenük-telen nung matamabensai liakasa, tetemjen nisung dang alia sempet balala kaba, tekolok ajungba ngua “differently abled” ta amshi. Saka iba yaa  tanü asüngbo bulua mamshir kechiaser Tsüngremi meimchir ajak nem sempet tapu balala moaja lir. Nisung ajak sempet balala moaja lir. Ano kari, talisa tsürabur aser kinungeri  “special child/special brother or sister” ta amshir, saka nisung ajak special anungji yimjak nung iba yaa bulua mamshir. Tanü UN document, Government document aika nung, aser disabled telok tentet balala ajak nung “persons with disabilities” ta amshiba angutsü.  Meimchir taküm shia Tsüngrem mesükba nung yanglu, ajak senti. Meimchir shia nüchi akaba taküm ka ka, anungji “person” ta asübaji tongtibang, saka kar temang aser tekolok matamabensai asor aser lia aruba mapang matamabensa akümer. Yongji Khristan telok balala tenteta “persons with disabilities” ta amshia arur.

Putu ishika tejaklenbo, matamabensar ta asüba ya “medical issue” amai angatet. Mozü shiteter khuret aser mozü mesüra operation agi yanglushitsüba tebilemtsü ka amai bilem. Saka mozü aser operation agiba kisüngi tanebtsü agütsütsü makok; nisung karbo temang nung matamabensai dang taküm piyong alitsüsa lir. Ano mapang ka nung matamabensar tebilemtsü koktettsübaji “charity” dak alaka tanga lemang mali ta angatet. Arogoi, Govermenti, NGO balalai teyari agütsüba mapa inyakba ajanga parnok khuret ajema akümtsü ta bilem. Saka tanübo lokti tangatetba, mulungsentsü melenshitsüla ta angateter.  Lokti nung aser matamabensar asoshi tetsükdaktsü tulutibaji tetemjen nüburi meshi-mejungi reprangba; lokti, yimden, aser tamangba yimsü nungi jendokba, soar, matu amai bilemba, second-class citizen amai maparen ajak nung amshiba ajanga parnoki timtem jenti ajurur, anungji matamabensar nüchiba ngutetdaktsütsü asoshi lokti tangatetba melenshiba ajanga dang  parnok nüchiba dangi anitet ta tangatetba nung inyaka arudagi.

Lokti nung Matamabensar

Nütsüng züngdangba UN sangdong ka nung ashiba agi alima nung 15% matamabensar lir ta ashir, tetezü nisung 100 nung 15bo temang, tekolok nung matamabensar ta ashir. Alima nung matamabensar  1 billion tema, tetezü nisung 7 shia, nisung 1 matamabensar lir.  2011 India nütsüng züngdangba nung 2.68 crore matamabensar (tetezü Australia nunger nütsüng ajonga meyokteper India nunger matamabensar teimba), parnok rongnung 12.6% tebur aser 9.3% tetsür ta ashir. Matamabensar kongsa alir ta süra, 69% yimtsüng nung alir, aser 31% jila balala nung alirtem ta ashir. 2011 küm Nagaland nütsüng züngdangba nung matamabensar yoksük ajak agi 29,631; aser Nagaland Government kübok “State Commission for Persons with Disabilities” ta kümteta, matamabensar jenjanga tajungba  kümdaktsüba mapa balala inyaka arudagi.  

Iba nütsüng asadangba yagi yimtsüng aser jila nung taliba jenjang tepila tulu lir ta sayur. Tanü putu yimtsüng nung nütsüng ishiba alir, saka matamabensar yimtsüng nungi teimba lir ta asübaji chiyungtsü peria manguba, machiba, mapang shitak nung mozü magütsüba, aser anebalu masüba ajanga matamabensar adoker. Ano tekolok tajung sür nung shisaliok mangazükdaktsüba ajanga mapa malir tiemba. Tsürabur tangatetba kaji matamabensar züngdaktsütsü nungdak malia ta angatetba ajanga yimtsüng nung alir matamabensar 98% azüngtsü aser zülutsü memetet ta ashir. Tapet training aser degree makara mapa mangur.   Mapa makara tetemjen nübua süang, matamabensara süang khuet ka amai bilemtsür. Tanü ama shisashiba aser rongsen ketzüng nung kanga toktepa ainba lima ka nung, mapa kechisarena nung lanur, tashi tait, jeretpera, tobur tajung dang bushiba putu ka, reservation makara matamabensar kechisarena nung atsüngzüka yutsür aser parnok tepetzük tia nung yuja aliba angur.

Lokti nung Matamabensar Sentokba

Ni Myanmar nung aiür chanu kentener tajung ka ajuru. La tapupang mokdenba (hunchback) agi tar feet asem shi dang. Nai ken kangasa junga atener, nü ola kotak tenyar ola amai dang ta shia ni la dang, ne taküm nung mepelatiba ajangshibaji kodang ta asüngdang. Lai langzü, ozü medemer ka satidang onok ken atentsü renemer lia, deacon kati satidangbo ni amalaibo ken matener, kibong tasen temoatsü malitsü ta ashi. Iba anogoji ni kanga jashia bilem aser tanü tashi mamateter ta ashi. Tetemjen nüburi matamabensar yamaji ajir aser lokti nung jentoka yutsür. Yamaji lokti aika nung temang nung matamabensar akhüm tsübua mamshir. Temenen nisung amai repranger. Karibo parnok jilo ia menüteper, karibo tanur tila azüoktsü atema tatishitsü tamajung nung amshir, tat. agi, hoi tejep, (matamabensar tenüng teta) pur aotsü arutsü, pur yoktsü, zükdaktsütsü ta amshir. Yamaji tanur tila asüdang nungi matamabensar tejendokba nisung amai reprangdakja tanur aniteter. Kibong nung matamabensarji tantsü-tambu süaka parnoki ashibaji hau ta magizüker, ajem ajema liang ta nungtema yutsür.  Nisung karbo temang nung tenük-telen agi mabensaka, tekolok kanga techira lir, saka soar amai dang ajir aser mezüngoker.  Lokti aika nung matamabensar anema yamai inyakba angutsü.

1. Senmang magütsür:  Matamabensar nem tetsü-tebou senmang, talisa ali-aküm, yokya-chunü melemzüktsür. 

• Temenen pur amai reprangba: Tanur kar temang nung tenük-telen mabensai sora, mesüra liyonga aodang lendong kar ajanga temang nung matamabensai kümra atakatem khaoba, aji temenen mapa inyakba ajanga ta,  parnok telok nungi jendoker. 

• Tepseta indokba – Kin karibo matamabensa sotetbaji mojing mapa, temenen tanelai apuba ajanga ta tepseta indoker. Alemli tekolak bushiba mapang tsükchir nem matamabensar kolak lepa bener odaktsüba otsü lir. 

• Anebalu mesüi südaktsüba – Mapangshitak nung anebalua tim teyari agütsü nungbo anebadoktsüba tashidak sür nung  mozüki bushia anir maoba aser meyariba agi südaktsüba otsü aika lir.

• Kima yimdong nung endokba – Matamabensar tanur sora tsüraburi yimdong nung miima yutsür aor, mesüra hospital nung sozüka yutsür oadokba,  aser karibo Care centre balala nung yutsür oadokba otsü aika lir. Khuret ka ta bilemba aser atakatem khaoba ta bilema yamaji endoker. 

• Shibanga ayuba:  Kibong nung maksü ta bilema, ki telong nung dang shibanga ayuba. Ki atena kodanga anir moudangba  otsü lir.

• Shisa luyim rejui meyokba: Tekolok tajung süaka tsüraburi shisa luyim rejui meyoker aser nungdak mali ta bilemba. 

• Tangutsü tim magütsüba – Temang nung matamabensai liaka, parnokia inyaktettsüsa mapa aika lir sür nung shilem magütsür; parnok nem yimden-yimli nung shilem magütsür aser arogo nunga shilem magütsür. 

Ao arogo kar nung ner tanur sempet tajunga, anungji shilem agidaktsüdini ta asüngdangdang tanuri hai ta shidakmonga tsüraburi nokdangba lir; kinungeri maksü ka amai bilemer. Matamabensarbo tejakleni anir marutsüla ta mashi tangatetba  ka lir. Temalen ashiba ajakji tetemjen nüburi matamabensar anema ochimashi mapa inyakbatem lir. Tsüraburi chiyungtsü peria magütsüba, mozü shitak nung magütsüba, schooli meyokba, a.a. item ajak kuli jagi matamabensar züngdokba sayur. Anungji matamabensar khuret ka ama masü, maksü ka ama masü, saka Tsüngremi balala moatsüba ta tsüraburi bilemtsüla aser yamaji arogo aser lokti nung mezüngdoki kasa shilem agütsütsüla.  Yisu Khristai koda lokti nung jendoka alir asoshi nüchi asoshi inyak, yamaji arogoi inyaktsü akhanger.

Tai tangatetba ajanga Matamabensar jentokba

Kodang kibong nung matamabensar ka sotetdir, mesüra lendong ka atalokdir, “kechiba” ta teti kuli bushir. Tetsü-tobou takzütakpongba kaji tanur matamabensa odangbo masor, aser lendong ajurua temang nung matamabensai akümbaji aibelen mapa ka ajanga lir takzü. Tsüraburi, mesüra tetsü-tobou-i mapa kar shitak mesüi inyaka lir ta amang. Ochi mashir tashitak tamajungi shiranger, anojungi tasüba ajurur, kiset shirurua asür, alua junga marur ta amanga aru. Kuli kar: kidong o kidong na lembuba, kidong balala süaka kinunger anasatepa lembuba, kinungtsü mashisa alidang shiruru tepsetba,  tiyazü kuli ali (land) atema agütsüba, nisung tepsetba, tamang yimsü anema benshiba, amung-tsümung, anempong asüngteta mamungba, mashisa lia chiyungtsü memerükba  angu (fish), tanü (cat), keyi shi achiba,  mechimejunger menüja reprangba, a.a. ajanga lembu mazük chir soteter aser anojungi atakatem khaor ta amang. Lempu mazük chir ta asüba nungji tekolok aser temang tenüktelen junga sotetaka, arishi malir aser lokti nung item chir jagi timtem bener arutsür ta amang. Ibala lembu mazük, matamabensar nem yimden-yimli nung mapa agütsüra yimkong dangi atakatem bener arutsür ta amang.  Yongji tanü tashi yimtsüng yimsüsüba maparen nung matamabensa mamshir aser  shilem magütsür; yimjak nunga o jembitsü shilem magütsür. Arogo nunga sünga toklang tenzükba mapa nung agitsü ashishir. Tsürabur mapangbo yimkong ayong yoki (asetdang) aodang manir, sü (mithun) achiba mapang manioker, ken nung parnok tenüng sanga metenloktsür. Matamabensar kodang südir parnok tenünga kidong karibo menendoker. Tetsü-tebou mapang yim kar nungbo Tsüngremmung aser Moatsü benjung mung amungdanga sünga shilem magidaktsü. Takar süaka matamabensari sü achitsü memela. Tsüngrem atakatem khaoba amai repranga lokti aser tamangba maparen ajak nungi jendok. Kibong teraksa amai repranger. Tanü asen putu nunga iba tangatetba nungi jenbua mali. Iba tangatetba aser  mulungsentsü melenshitsü nungdak.

Laiputi Ratet aser Matamabensar

Putu aika dang temang tetemjen tsütsü nungi dang laiputi sayuba ajanga matamabensar sendokba kuli aika lir. Tatishitsü kar dang sayur.

Tsüngrem, tamang aser tanebtsüba indang tangatetba – Tsüngremji teyanglur Tsüngrem, meimchir kolok, aser meimchir shisatsü agi ajak rajema ashitsü makok.  Iba lima nung meimchiri kechi angur, inyaker, itemji atishia meimchir oshi-oyim aser tangatetba nung Tsüngrem indang rateter.  Anungji meimchir sobaliba aser yimden-yimli tangatetba nung  kibur, chuba, ajak takoksang, ajak madak tebudi, ajak metetsang ta ratettsür. K. C Abraham, India nunger Laiputishir kati, ashir “all these images are constructs of abled people for the abled people” (item ajak ratet aser tangatetba ya tetemjen nüburi parnok atsünga ratetba ka lir).  Item ajakji lemang ka nungbo shitakdang, saka Laishiba nung Tsüngremji temeim, taochi, aria bilemba, tanebtsür, tekümzüker aser meimchir menen atema kangki tashi temeim sayuba Tsüngrem ka.  Kodang tetemjen nübur tsütsü nungi dang Lai ratetdir, Tsüngrem shibai timtem toushi khuret aben iba indangji jangjaa meratettsü. Takok, ali rongsen temoatsü, anema aliba ya dang Tsüngrem temoatsü ta züngshitsü. Temang nung toushi, tashidak balala, temang nung matamabensa, cancer, sensak tia, taküm nung tamakok ya Tsüngrem temerenshi amai bilemtsü. Timtem touchi ajangdangang Tsüngrem temeim tali jungkai adoker ta magizüktettsü. Tanüa tamanger aikati yamaji bilemba aser jembiba angutsü.

Ano Tsüngremji tanebtsür Tsüngrem aser pa dak tamang kara Tsüngrem tsüngdangbo tamakoktsü mali. Pai tasüra shia arudaktsür. Tamang ajang ajanga kara, tai/temenen temulungjang taroktiba agi nangzükra tanebtsü angutsü. Tanebtsü mangubaji tamang ilaba ajanga lir ta amangtsü. Hau, aseni amangba Tsüngremji ajak takoksang aser tanebtsür Tsüngrem.  Tsüngrem dak tamang akatsüla aser temenen nungi meshiteta alitsüla, saka tanebtsü mungura tamang tila asüba agi ta angatetbaji tai; temang tenük-telen mabensai alibaji abensa mekümra, tat. agi, nükpoker kati ngua maküm nungbo, tamang makatetba, tamang tila, temenen menangzüktetba ajanga ta mangatettsüla. Tetemjen nüburi matamabensar ajak shiranger amai dang bilemer aser tanebtsü ngudaktsüner. Matamabensartem shiranger masü saka Tsüngremi pa sentsüwangshi asoshi balaka yanglu. Yisui pa alima nung alidang shiranger ajakbo manebtsü aser tasür ajakbo shia marudaktsü.  Yisu Khristaa kangki nung timtem aben aser asü. Anungji temang nung timtem aser tasüba nungi shinga jenbutsü makok. Mamangtetba aser tai menangzüktetba agi tanebtsü mangur ta tetemjen nüburi jembiba ajanga meyiper shi aser tanela anaprong nung taliang matamabensar nem timtem bener arutsür ta metettsüla.  Meimchiri tasüba ajurur, shiranger aser matamabensai akümer, itemji temenen yong Tsüngremi temerenshi agütsüba masü, saka meimchir iba akümli nung timtem-toushi ajanga Tsüngrem, aser nüburtem timtem  tali tajungba angatettsü aser temeimtep adokdaktsütsü asoshi ta angatetdi. 

Meimchir Tsüngrem mesükba nung yanglu – Lipok kaket nung yamai ashir, “Anungji Tsüngremi nisung pa mesükba nung tebur aser tetsür yanglu” (1:27) ta shia angur. Tsüngrem mesükba nung yanglu ta asübaji, putu ka nung `Chuba’ dang (tetezü yimsüsüba tashiji Tsüngrem mezüka nung yanglu ta angatetba) Tsüngrem mesükba nung yanglu ta angatet. Chubaji Tsüngrem mesükba nung yanglu nungji pa külemtsüla; chuba anema jembibaji Tsüngrem anema jembiba ta angateta, nüburtem shirnoki chuba anema jembi parnok lung agi onseta  endok. Putu ka nung, `tebur’ dang Tsüngrem mesükba nung yanglu ta ratet, kechiba süra tetsür tebur tesaret nungi teyari ka asütsü yanglu ta tai angatet. Yongji tebur den shi ka akümba ajanga tetsüra Tsüngrem mesükbaji akümer ta sayu. Tanübo tetsür aser tebur shi ka küma temeim, amalitep nung tesendaktep (partnership) dangji Tsüngrem mesüka nung yanglu ta rateter. Arogo Teyanglushi putu (Reformation) nung lenir karibo tetemjen taküm dang Tsüngrem mesükba nung yanglu, temang aser tekolok matamabensartemji Tsüngrem mesükba nung meyanglu. Tsüngrem mesükba nung yangluba tetemjen pur tekümzük asoshi Tsüngrem jungkai adok, kangki nung asü aser shia aru ta sayu.  Nisung shingaia Tsüngrem mesükba nung yangluba taküm kaji mezüngmeshia, rishikangshia mesüra tepseta endoktsü makok; ibaji temenen tulutiba ta agizük. Saka matamabensar alima nungi agiendokyonga tai memenar kechiaser Tsüngremi matamabensar Pa mesükba nung meyanglu. Parnok alima nungi agienbaji Tsüngrem asoshi mapa tajung inyaktsür ta angatet. Tanü iba tangatetba aser Lai ratet ya tai ta aitsür. Jaksü-bangsü, tajung-majung radanga metetba tekolok kisüngji Tsüngrem mesükba ta Laishiba nung shia mali. Tsüngremi meimchir shia nem sempet  balala moaja lir – temang tenük-telen tabensar, mabensar ajak nem sempet balala agüja lir – item sempet dangji Tsüngrem mesükba nung yanglu ta asüba dangji ajar. Tsüngremi moatsüba sempetji nai/ni koda  Tsüngrem sentsüwangshi aser lokti tejakleni odaktsütsü asoshi amshir iba dakji keta lir ta ashir. Laishir karibo Tsüngremi yangluba alima tobur tajung ajanga Tsüngrem mulung sayur anungji alima ajonga Tsüngrem mesükba nung yanglu ta ashir. Tongmelang agi yamai angatetdi: Tsüngremi taküm ajak Pa mesükba nung yanglu – tabensa tetemjen, tenük-telen mabensar, alima rangpen Tsüngremi pa mesükba nung yanglu. Anungji taküm ajak senti aser ajak meima aser kümzüka ayutsübaji Lai tesayuba lir.   

Laishiba nung matamabensar sentoka mali  

`Yamaji mesüra pai pei chirtem shirnok temeshi alitsü tim parnok menendaktsütsü. Ni Kibuba lir. Aser ni pa temaba putir asoshi shimteta ayu.’ Kibubai Mosa dang ashi, `Aron dang shiang, temang nung timtem aketba ne chir shiranga lira kü nem chiyungtsü tenla magütsütsüla, Temang nung timtem aketba nisung shingaia tenlaji magütsütsüla, nükpoker, tsüngtsüker, mesüra tejak telemta; Teperem tatsük mesüra teka tatsük; teperem tatsük mesüra rajang; tenük tashitak aketer mesüra anakra aketba, aser teyangluba nisung. Aron putir semchirtem rongnung kar danga temang timtem lira pai kü nem chiyungtsü tenla magütsütsüla. Yamala nisungi kü nem agütsüba chiyungtsü tenla aser temeshi chiyungtsü tenlaba ajak achitsü akok. Saka pa dak timtem alinung pai sentep süki temeshidak sabang tonga maotsüla, pai itemji memenendaktsütsüla, kechiaser ni Kibuba lir, aser ni itemji temeshi yanglu.’ (²² He may eat the food of his God, of the most holy as well as of the holy. ²³But he shall not come near the curtain or approach the altar, because he has a blemish, that he may not profane my sanctuaries; for I am the Lord; I sanctify them.) Anungji Mosai item ajak Aron aser par chirtem, aser Israel chir ajak dang ashi. (Levi 21:16-24)

Iba Lai tekong azüngdang, Yirusalem nung tekülem kidang tetemjen nübui dang inyaktsü melar ta angatettsü akok. Ano tekülem kiji temeshi anungji memerükba matamabensar temeshi mapa aser sabang anasai marudaktsütsüla ta angatettsü. Kasaji tanüa Tsüngrem tenzüktsü asoshi tetemjen taküm dang shimtsüla ta karibo angatetba lir. Yihuda nunger asoshi Yirusalem tenlaki aser tekülem maparen dak sentakba mapaji ajak dang temaba aser ajaki nükshia penpuba mapa ka liasü. Tekülem kidang mapa inyaktsü raktep. Iba putu nung Yirusalem tekülem ki nungji putir 800 tema inyaka liasü. Taiwan nunger laishir Walis Ukan-i iba Lai tekongi yamai ashir ta ratetja lir. Matamabensar temeshi sabang anasai tarudaktsü ta ashiba kuliji yamai:

1. Anisüngzük agüjang ta ashiba, saka jendokang ta ashiba masü (To relieve but not to exclude) – Tekülem kidang teinyakertem anogo shi chiyungtsü sorochioktsü, ano tenla sabang nung kodanga mi mesepdaktsüi aputsü. Temenen pungitsü san, nashi pungchi anogo shia tarongba tenla agütsüba; tenladak sabang manung itemji arong, aser tarongba tenla teküpji asatsüla aser anüka alangsatsü, aser azü tenladak sabang meketa rükloktsüla. Yamaji anogo piyong mazüngi inyaktsüba mapa ka liasü. Anungji tetemjen puri dang masü, saka matamabensar shirnok putir mapa inyaker, kasa inyaktsüla ta takhangba liasü. Meinyaktetra putir mapa meinyakdaktsütsüla ta akhang. Iba Lai tekongi shinübaji matamabensar sendokang ta ashir masü,  yariteptsü indang ashir; parnok tesendok ta ashir. Temang nung matamabensar  tagi ta ashiba masü saka, tetemjen nüburtemi lenji oa, yaritepang, inyakang ta ashirba. “Temang nung timtem aketba nisung shingaia tenlaji magütsütsüla”, tetezü parnok nem anisüngzük agüjang ta ashirba lir.  Ano Laishiba nungji ashir, “Yamala nisungi kü nem agütsüba chiyungtsü tenla aser temeshi chiyungtsü tenlaba ajak achitsü akok” “the food of his God, from the most holy and the holy, he shall eat.” (V. 22)Nisung shinga tenla aser temeshi chiyungtsü agizüktsü asoshi sendoka mali. Ajaki achitsü akok. Matamabensaria sadok sadoka shilem agiba sayur.  

•  Akhüm tsübua amshiang, saka tejendok ta ashir (To honour but not to marginalize)-  “Ni Kibuba lir, aser ni itemji (matamabensartem) temeshi yanglu.” “Because I am the Lord who sanctify them” (v 24), tetezü tetemjen nübur dang masü, temang nung matamabensartema Tsüngremi yanglu aser meshitettsü anungji ajak senti aser akhüm tsübua amshitsüla, meimtsüla. Mezüngmeshiba aser jentokbaji tai. Lokti aser tekülem maparen nung parnok mezüngdoki shilem agidaktsütsüla ta sayur.

Mika ainkari Asiria lima tepokdak nungi tanaben meyipa anir arua yimti yangertsüba nung matamabensar dena anir arutsü shinba yamai angur: Kibubai ashir, “Iba anogo nung ni tsüngtsüker anitentsü, aser shir aridoka lir, aser shir ni timtemdaktsü parnok sentepdaktsütsü. Tsüngtsükertemji ni tanüngba kümdaktsütsü, aser mindoka alirtemji tashi tait kin ka kümdaktsütsü, aser tang nungi aser teti tatem maka asoshi parnok madak Zion tenem nung Kibubai chubatsü.” (Mika 4:6-7). Anungji Tsüngrem yimli nung shinga züngdoka mali.

Yisui Matamabensartem nüchi asoshi inyak

Nancy Eiesland, tetsüng maket asoba tetsür ka, saka Socioloy professor inyakdang lai züluba kaket, The Disabled God: Toward a Liberatory Theology of Disability nung Tsüngrem koda matamabensar ka ama kangki nung jungkai adok iba indang kanga junga shia angutsü. Yisu Khrista tenyaba nung tongtibangtiba kaji “Puoka alirtem dang techiokba sangoktsütsü, nükpokertem tenük lapoktsütsü, ajemrepba nisung nüchi küma yoktsü” (Lk. 4:18) Tsüngremi yok ta sangdongba angur. Nancy Eiesland-i shinübaji Tsüngremji shinga koloki ayimjema ratettsü makok. Tsüngremji tanela. Yisu Khristai matamabensartem lokti nungi temenen pur ta jendoka aliba nungi Tsüngrem yimli senmanger kümdaktsü; yongji Tsüngremji matamabensar ka shitet ta ratettsüba angur.  Tsüngremi pa mesükba meimchir ajak nem sempet balala moatsür yanglu, Pai ajak saku meimer aser tekümtet dangi ajar. Anungji tetemjen aser takartemi meso ajiba, jendokba anema Yisui aitsü.  Farisi shirnoki amungnü shinga anebtsütsü makok ta angatet, amongnü meimchir ka taküm kümzükba dang nungi tuluba ta angateter, parnok tangatetba anema teka ashiripa aliba nisung amongnü anebtsü  (Mark 3:1-12). Ano kodang Farisi nungertemi Yisu dang “Tesayur, iba nisung tenük poker asotsüsa pai asü, pa tsüraburi asü, shibai temenen benshi?” ta asüngdang, Yisui langzü, “Iba nisungi mesüra pa tsüraburi temenen mebenshi, saka pa dak Tsüngremer mapatem jungkai adoktsü” ta langzü. Tetezü, temenen aser matamabensaba na tesendaktep mali.  Saka Farisitemi itemji temenen pur ta züngshi, lokti nungji atsüngina yutsü, jendok aser mezüngmeshi aser item mapatemji temenen ta aitsü.  Amongnü masü, saka temeim sayuba aser tanebtsü mapaji tongtibangba ta sayur.  Tanü Yisu asenok den lisem ka asü nunga, matamabensar shirnok jendoka lir, shirnok atakatem khaoba ta reprang, lokti aser kibong nung khuret ka ama bilemer, parnok dang meimang, aochiang aser tim shilem arogo aser lokti nung agüjang, ochi inyakang ta ashitsü.

Arogoi Matamabensar angateta inyakba

Matamabensar aikati lokti nung tesüngmangtsü mapa inyakba angur. Laishiba nung Aron, Paul temang nung matamabensa liasü, saka Aron aser Mosa lenisüba nung Israel nunger alar nungi anitet. Pauli Asia minor ajunga nung Khrista Osangtajung kuli süa arogo tenzüka ao. Tanü putu nunga tsüraburi temang nung matamabensar mesendoki tim shisa luyim reju nung anioktsüba ajanga, alima asoshi mapa tulu inyaktetba aika lir, tat. agi., Stephen Hawkings physics aser cosmology bushiba nung scientist tulutiba ta züngshir. Samuel Kabue, tenük tapok saka World Council of Churches nung Excutive Director tashi inyaktetba, Ezamo Murry, tetsüng tatsük, saka ETC nung principal tashi inyak aser kaket aika züluogo, Samuel George, tetsüng tatsük, saka kaket 8 English nung züluogo. Indonesia nung aiür chanu ka teka maka, saka tetsüng agi art yangluba nung National award sempet 15-ben nguogo, alima aika nung temang nung matamabensar aikati pastor mapa kanga takok ngua inyakba nguogo. Tanü tekülem kidang shirnok mangur? Toklang tenzüker rongnung shirnok manioker? Matamabensar. Arogo tenzükba mapa nung matamabensar shimtsüba yur, tenla kidangia sünga arua sadok sadoka tenlaki telongi aita külemtettsüsa  ki yanglua mali, tat. agi wheelchair aittsüsa tenlaki süa mali.  Matamabensartem asoshi künü special Sunday ayonga aener ama anir arua tekülem nung shilem agidaktsübaji masü, saka parnok nem Tsüngremi kechi sempet agüja lir aji amshitettsüsa arogo inyakyim aser tenlaki yangluba reprangshitsüla. 

Tekülemi arutettsüsa tenlaki renemshiba: School, college, library, hostel, train, bus aser public jaka balala ajak nung matamabensar  amshitettsüsa yanglutsü Government ozüng lir aser yamaji melenshia aor. Saka tanü tashi arogo aika nung matamabensar arua külemtettsüsa tenlaki aika yanglua mali.  Ajunger mesüra punger marura parnok sasa arua mekülemteter.   Samuel Kabue yamai ashir:

A fully accessible church should permit the persons with disabilities access to the sanctuary so that they are able to participate in all aspects of the church activities. Fully accessible churches should have programmes for intellectually impaired, some sign language interpreters for the deaf, siting that can permit wheelchair users to sit with their families and should also assign Sunday readings to blind readers who can read Braille and are willing to do so as a way of encouraging participation.

Züngsem kümdaktsüba: Tenlaki telongi aittsüsa yanglushibaji dang masü, züngsen tajung ka kümdaktsütsüla. Matamabensari teyari  mapa aika sadema meinyaktettsü, saka pei sempet yari, arogo nung shilem agütsütsüla. Deacon aser committee balala nung shilem agütsütsüla. 

Sempet junger ta agizükba:Miemchir shia nem Tsüngremi sempet balala moatsür alimai yok. Iba sempetji lokti aroshi amshitsü menokdangtsüla.

Arok Tekülem: Arogo kar nungbo temang nung matamabensar atema tekülem sentep balala akar. Külenbo ajia junger, saka akok tashi yimkong sentep külemi akatsüla. Iba jagi parnoka telok den kasa züngoker ta bilemtsü aser tasü aittsü. Ano tekülem nung amshiba o-tem kümdanga amshitsü. Tat. agi., `ajak külemi nokdakdi’ ta ashi nung tsüngtsüker mesüra tantsür-tambur menoktaktettsü. Anungji  `anema alir tashi noktakdi’ ta ashi nung tapetba asütsü. Ano pei anasa mena alir den `salem südi’ ta ashir, saka na anasa mena alisang/alila teka maket ka asü nungbo koda bilemtsü? Sayutsüngidang, sarasademdang, ken atendang kanga kümdanga oren amshitsü nungdaker.

Semdangba: Yisu Khrista tenyaba mapa nung tongtibang kaji shiranga alir, lokti nung jendoka alir dangi oa sensaksemba aser ajungshiba ya kaa liasü (Mat. 9: 35). Lenir kati oa koda, koma lir ta sensaksema sarasadem ka agütsüba ajanga aria bilemba aser züngsem ajak senti ta meteta arudaktsür.  

Counselling agütsüba: Meimchir ajaki tebilemtsü khuret balala ajururur. Tapet tajungshi o mapang shitak nung agütsüba ajanga melenshir, aser khuret pungdoker. Lokti aser kibong nung parnok nungdak mangatetba ajanga parnok tebilemtsü jenti ajurur. Saka matamabensar karbo o mejembiteter aser tenarongi mangashiba pur lir. Ano karbo nükpoker, anungji parnok nungdak ajiteta tapet counselling agütsütsü arogoi lemang bushitsüla.

Tatem nung itemi mamadokli

1. Tenlaki koma yanglushi nung matamabensar sadema arutettsü aji shisadangdi.
2. Tekülem mapang matamabensar mak mesüdaktsütsüsa jembidi
3. Lokti nung tim shilem magütsüi matamabensar züngdoka lir asü? Süra arogoi kechi inyak nung temelenshi bener arutsütsü aji shisadangdi.
4. Matamabensar sadok sadoka yimdong, school, toilet, mapa balala nung reservation amala Government dang agüjang ta arogoi ashiba, inyaktsü ajungmesoba lir mali shisadangdi.
5. Arogoi asen lokti nung matamabensar koda yariteptsü ajungshiteper shisadangdi. 
6. Arogoi matamabensar semdangba, teyaritep aser counselling teyaritep mapa balala koma inyaka aru aji shisadangdi.