Kaket züluba nükjidong aser Arogo kimung

Kaket züluri nükjidong balala yur zülur. Laishiba ya Yihuda nunger rongnung koda Tsüngrem jungkai adok ibaji sayutsü nükjidong nung zülu. Yongji “Naga” ta ken danga zülua mangutsü. Kin karbo mojing amai kümdakja züluba angutsü. Tasen Lai züluria Yisu indang tangatetba balala aser nükjidong balala nung züluba angutsü. Kari bendanger Yisu indang angatetdaktsütsü, kari Yihuda nunger tezülur aser yimsüsür pur nem angatetdaktsütsü, kari tekübokba nung alir tekümtet asoshi Yisu aru ta angatetdaktsütsü, kari Yisuji atangji Tsüngrem ta sayutsü, a.a. tangatetba balala nükjidong nung zülu. Yongji Khristabo ka dang, saka  Yisu indang ratettsü nükjidong balala yur tezülur shiai pei tangatetba nung zülur. Kati zülubaji tai, mesüra kati zülubajiang shitak yangji mali. Nükjidong balala nung zülu, nai/lai zülubaji dang shitak aser tangari zülubaji tai ta iba nungji madoker.

Missionarytemi zülua yutsüba kaket, dairy/journal par kechi nükjidong nung zülu aji metettsüla. North East India nung missionarytemi zülua yutsüba kaket rongnung Mary Mead-i züluba kaket A Corner in India ya tejentiba kaket rongnung ka lir. Tanü otsü züluri lai iba kaket züluba nükjidong tulutibaji, America nunger shirnoki asen lima kodanga mangudang, parnok mulung ajongmesotsü aser Naga mission asoshi rongsen mulungosa tenladaktsütsü tayongzükba kaket ka ta shiteter. Kasaji F.S. Downs-i züluba kaket, The Mighty Works of God ya America mission koda takok ngua züina ao ibaji sayutsü nükjidong nung zülu. Anungji tezüluri shinüba kaket mulungji kechi aji angatettsü nungdak. Kaket anaprongla nungji lisopuri arogo yangerba nung koda shilem agi iba indang tejangja shia mangutsü.

Meimchiri züluba kaket ka asü nung kodanga tabensa malir. Aibelena zülusemer. Khen khenbo metetsümonga aibelena zülua ayur. Ano research junga agir kaket züluba ajanga ochi o, miima akaba, memeteti aliba shisatsü tasen nguteter. Kaket ka kodang züludir, kaketji kibur mesüra tadoktsü meyong, saka kechi zülua yutsüogo ajibo nüburtem meyong (public property) senti senmang ka akümer; iba shisatsüji lokti aser tarutsü lanur asoshi shisatsü tasen bushiloka aotsü kimung ta angatettsüla.  Shisatsü tasenji lokti meyong asü nung research agirtemi kaketji tai, shitak, iba nung ya hau asür, yabo shitak masüa ta zülutsübaji tongtibang aser yamaji inyakba ajanga lokti kaji aener aser tangatetba tasen agütsür. Tezüluria aser tazüngeria pai/lai zülubaji dang shitak ta mangatettsüla. Lokti tentet balalai talisa Roman Catholic aser Muslim fundamentalist teloki parnok tamang aser tangatetba anema ta sür kaket ban sütsüba, senchi achiba, linük nungi aridokba, telok nungi jendokba, jail nung poka ayuba, aser ano karbo tepseta indokba, mesüra tepsettsü merangba otsü aika lir. Iba amaji inyakba ajanga lokti mainer aser democratic lima nung yamaji inyakbaji tim masü ta angateta arudagi.

Putu aika dang kin ka otsü züluba aser azüngba ta kodang südir ya temalen/azüklen alir – takar aser yimsüsür – indang ta bilem, aser parnok otsütemji azüng aser mokosto südaktsü. Yamaji kaket züluria  chuba, takar aser tulur otsü dang züluba angutsü. Nübur maten koda temalen/azüklen alir indang dang zülutsü? Ibajibo otsü shitakba masü ta tanü otsü zülur aikati ashir. Anungji tanü otsü züluri jendoka alir, aser otsü nung mezüngokba, meshisemba aser  jendoka alirtem (subaltern or margin’s perspective) nungi zülushitsüla nungdak ta ashir aser yamaji zülushir. Tat. agi., Taj Mahal Shah Jahan chubai yanglu ta otsü azünger, saka nüburtem shirnoki ammang-sangwa, anüi pua, tzünglui aja meranga inyak parnok tenünga mezüngshir, anungji otsü nung zülua malia nübur tsütsü nungi otsü zülushiba ajanga shitakba ochi otsüji adoker. Ano tezülur kari, mesüra kar yimsüsüba mapang nung otsüji asaa tiyazü zülua yutsür. Tat. agi, tanü India nung BJP leniri India nunger otsü tashiyim agi meyipsatsütsü merangba ama taoba putu yimsüsür balalaia inyaka yutsüba angutsü. Ano telok karibo takok otsü dangashi, tamakok otsübo mejembir aser miimbanga ayur, khen khenbo tiyazü shia yutsür, mesüra zülua yutsür. Asen tetsü-tebou mapanga tamakok otsübo aiben mejembi aser miimbanga yutsü. Takok dangashi, tamakok otsü mali. Anungji otsü ka jembia aruba aser zülua yutsübaji shitak asür masü ibaji metettsü otsü züluri nübur shirnok otsü nung metetshir, zülua mapai parnok tsütsü nungi otsü angatettsü aser bushitsü meranger.

Ashiba ama fundamentalist telok tentet aser tashiyim amshir yimden yimsüsüri kijai züluba kaket ban süa aruba otsü aika dang lir, saka iba jagi kijaji tai taa mangatettsüla; aser khen khenbo telokjiang tai süa atar. Tat. agi., Roman Catholic arogoi Copernicus-i züluba kaket, On the Revolutions of Celestial Spheres,  alimai anü meküta alonger ta züluba ban sütsü aser pa arogo nung endok, saka küm 400 lia arur külenang, Copernicus-i ashiba to shitak ta nangzük. Kasaji Martin Luther-i Roman Catholic-i inyakba anema 95 theses zülu aser aji tai ta aija pa Catholic arogo nung endok, saka pai zülubaji shitak ta tanübo Catholic arogoi agizüker. Yamaji Ao lima nunga Chungliyimti nungi masü, saka South East Asia len nungi Aor, Naga nunger jakzüka aru shilu ta ashiba senchi achiba otsü lir, saka tanübo lung trok nungi poktet ta shingaia meshitet. Sources shitak amshia scientific research agia züluba kakettem kodanga menokdangtsüla aser senchi machitsüla kechiba süra iba jaki lokti shisatsü ainba nokdanger. Kechi source amshia kaket kaji zülu aser shiba shitak aser shiba tai aji kaket zülur,  shisashir aser tarutsü scholar khuret südaktsütsüla.

Tetsü-tebou tebang o agi shia yutsüba, teka agi züluba yutsüba (diary/journal) aser scholartemi kaket balala nung ajemdaker tejangja scientific research agir yutsüba ajakji otsü züluba nung kanga tongtibang. Item ajakji medemdanga otsü azüngtsüla aser zülutsüla. Arogo nung record balala, magazine balala ya tang aser tarutsü otsü zülur asoshi kanga tongtibang anungji kanga junga rizünga ayutsüla. Junga rizünga ayuba ajanga William Carey-i küm 200 tejakdang pa tekai zülua yutsüba tanü tashi Carey Museum, Serampore College nung yua lir. Martin Luther-i 95 theses küm 500 tejaklen teka agi zülubatem tanü tashi Heidelberg University achieve nung yua lir. Yamaji tejen document teka agi zülubatem tanü tashi archive aika nung angutsü. Tanü putu nung tekai zülua yutsüba documentji otsü bushiba nung tongtibangtiba source ta züngshir, aser ibaji dangji original source, iba dakji alema tanga tejangja authentic source mali ta agizüker. Anungji asen lima arogo aser kechi telok tentet nung südir süang, magazine, record, talisa teka agi zülua alibatemji kanga junga aser kümdanga rizünga ayutsüla.

Lokti tentet ajaki jubilee telok tentetba anogo nung ajemdaker amonger. Akhidang zülu nung junga mayuba, tebang o agi dang shitepa aruba, mesüra zülua ayuba samadokba/raksadokba ajanga anogo mejangjai akümer.  Asen lima nung ama, alima aika nung anogo balala ashishitepba ajanga aser küm aser anogo nung ajemdaker jubilee benjongmung mungdi ta asüba agi tebenja aika adoker. Otsü zülur balalai tejen journal/dairy nung tekai zülua ngutetba aser yangji anogo balaka, ita balaka, küm balaka ngutetba ajanga arogo kimung raksatsür ta mangatettsüla.  Otsü rajemer aikati ashi ama (Dr. F.S Downs-i ashiba mamar) arogo tenzükba kimungji küm aser anogo nung amendaker tenzükba mali, aser metenzüktsüla, saka Yisu Khrista Osangtajung agizükba dak ajemdaker arogoji tenzüker. Simon Peteri Yisu dang, “Na taküm Tsüngrem Chir Khristaji lir” ta nangzük aser iba kimong tamang nungji Yisui kü arogo yangertsü ta ashiba ama, Osangtajung aruba ajanga kin ka Khristan kümogo aser iba Osangtajung ajanga temelenshi tulu bener arutsüogo ta asübaji tongtibangtiba lir. Osangtajung agizükbaji tongtibangba ta ashiba nungji historical fact (küm aser anogo) nungdak mali ta mangatettsüla aser kokra tejangja anogo, ita, küm tejangja ayutsübaji tim, saka research balala bushiloka aotsübaji tarutsü lanur researcher asoshi lemang sadem sadema lapoka yutsütsüla. Kechi telok südir süang iba telemtetba aser tangatetba dak alema tanga research kecha magizüktsü ta asüba dangji “academic silencing” ta ajar. Ibala tangatetbaji kenyongi tai lir. Kerala nung Yisu nütsüng Toma-i AD 52 meta arua arogo tenzüktsü ta asüba dak alaka anogo aser küm tejangja mali, saka tanü tashi tamanger telok lir ta asübaji tongtibang. China nung AD 69 shi Yisu nütsüng ka arua sayutsüngi ta otsü nungbo jembir, saka  tamanger telok maliba agi iba otsüji nungdak mali akümer, aser tongtibang ta mezüngshir.  Ao limai American Baptist Missionary mezüngbuba Dekahaimongi tua Osangtajung sayu aser arogo tenzükba ajanga Aor/Naga nunger tenük lapoktsüogo ta asübaji tongtibang lir, aser ibaji Ao arogo kuli.  Tejen Lai nung küm 50 bubu shia Jubilee amung. Iba jubilee anogo mesüra ita tataktet ka nung amungba masü, saka küm piyong amung. William Carey India-i aruba küm 200 ajungba jubilee 2018 küm piyong sendong balala agia ao. Jubilee takok ngua amungba aser telemtetba, aser nükla tasen nung Serampore College bener aotsü lemtetbaji tongtibangba lir.  Akhidang missionary ajakibo diary mayu aser kar asoshibo ayutsü nungdak mali asü.  Asen lima nung dang masü, Asia nung arogotem aika nung arogo tenzükba küm aser anogo atsütepba otsü aika zünga arur. Saka Osangtajung aruba kümji metetterbo mapang mashika nung Jubilee amungba aika nung angur. Yisu koba küm, anogo nung aso memetet, saka arogoi 25 December anogo Christmas ta munga arur. Otsü zülur kari Clark 1872 December  18, kari 22, kari 23 ta zülua angu. Ano tarutsü nungbo lanur karibo anogo balaka shitettsü shibai metet, saka iba jagi arogo kimungji  manokshir, aser aji maksü ka masü. Taoba mapang koba anogo nung, koma munga aru yamaji maneni amungtsüla. Arogo yendi telemtetbaji tongtibangba lir ta angatetdi. Clark-i Naga nunger  baptitsüba anogoji atangji arogo tenzükba anogo, saka iba anogoji dang temeshi amai, aser jubilee amungtsü atema kodanga melenshitsü makokba anogo ka amai mebilemtsüla. Iba anogo nungji dang jubilee amongtsüla aser iba anogo nungji amung nung dang temoatsü angur amai  mebilemtsüla. Arogo yendi kechi anogo ajak asoshi tapet asütsü ta tajungtiba lemteter iba anogo nungji sarasadema foundation day aser jubilee mungra temoatsü asütsü.

Iba kaket, Tanü Putu Khristan Tamang Lenisüba nung ocet metsü (20) lemsateper. “Tanü” ta süaka arogo kar nungbo mapettsü akok. Alima melenshia aor asü nung tezülurtemi kechia lemsatepogo itemji küm ishia tsüngda nung mapettsüa akok. Iba kaket nung kechi shisatsü lemsatepogo itemji metongshia agitsü, temelenshitsü sayuteptsü, shisatsü tajungtemji angazüktepa mapa küma inyaktsü nükla nung iba kaket adoktsür. Tsüngremi tazünger ajak temoatsü angutsü imlar.

*****