Tenzükbaji kechi
Ao nung “tenzüker” ta asüba ya tangatetba balala nung amshir. Nüchiso bushir dang “linük tenzüker” ta ajar; Government office balala nung inyaker ta “government lar (servant)” ta aja; Bangdak yimsüsür dang “public servant”; NGOs balala nung inyaker dang “social worker”, temang anema aliba mapa balala nung inyaker dang “health worker”. Yamaji nübur tenzükba maparen balala aika ashitsü lir. Mapa balala ajanga nübur lemang balala ajanga tenzüktsü shimtetbaji maongka tulu, temoatsü ta bilemtsüla. Ibai nüburtem madak tashi amshitsü asoshi shimba masü, saka khuret ka amai agizüktsüla.
Arogo ases Tenzükba
Arogo nung tenzüker dang “Tsüngrem lar” ta ajar. Arogo ya alima lokti tentet ka amai masü, aser tenzükba maparen yaa alima lokti tentet denji medemdangtsü makok. Arogo yabo Khrista zü agi alangzükba purtemi akümba telok ka lir. Khristai sayuba ama alima dang Kangki apur iba temenen lima nung ochi indang külisür asütsü Tsüngremi jatet. Khrista züi alangzükba telok rongnung tetsür-tebur, tanur-tain, takar-senkar ta tebendang mali, Khrista nung ajak kasa dang. Ano asenoki metettsüba kaji arogo ya building tajung ka sütetba alibaji masü, mesüra tambur ishikati nütsüng ajunga asoshi telemtetba agiba telok ka masü. Iba tamanger telok ya sobaliba telok tentet ka masü asü nungji, sobaliba ozüng amshia azüoka ayutsüba telok ka masü. Khonang-naroküm bushia, tashi toktepa, sentsü sayutepa inyakba telok ka masü. Saka Lai tesayuba kimong südaktsür, ochi, tila akümba aser temeim nung maparen ajak inyaktsüba jatetba telok ka ta angatetdi. Arogo nung “tenzükba” ta asübaji iba kimongji lir ta angatetdi.
Tekümtet tenyaba mapa asoshi arogo jatet
Arogoji kechia tema jatet ta süra samaa alibapurtem tekümtet dangi anitsü, shisabuluaa, temulung zürepa aliba pur nem teimla agütsütsü, jendoka aliba pur dang nüchi kuli sangoktsütsü, shira-shiko, asü-ama mapang rongjenseta aliba anisüngzük o, aser tanela nung azüla oa alirtem dang Tsüngrem O tim sayua indaktsütsü arogo nem khuret agütsü. Iba tajaba nung, ibaibo teburi dang inyaktsüla, yabo tetsüri dang inyaktsüla ta tebendang mali. Tanü tetsüri Pastor mapa meinyaktettsü ta jembiba ya meimchir purapuji, tasü-mait, tiyazü o; Ibalaji Lai tesayuba masü ta angatetdi. Amangbapur ajak nem kasa khuret agüja lir. Tsüngremi nungloktsüba tenzükba mapa nung tetsür-tebur ta bendanga amshiba, aser teburi dang tekolak mapa ajak agiadokbaji tai. Tenzükbaji Tsüngrem nungi tenzük, aser tematiba Tsüngrem tajaba anungji meimchir shingaia shinga Tsüngrem ochi kulisüba nungi nokdangtsü makok.
Baptist arogoi “amangbapur ajak putir ka ka” ta agizüker. Amangpur ajak – na aser ni – kongsa lidir, kechi inyakdir yangji Tsüngremi ajatetba tenzüker ama taküm alitsü takhangba ka ta angatettsüla. Tetezü putiri dang masü, amangba pur ajaki Tsüngrem indang ochi kulisüba nung shilem agitsüla. Tsüngremi nungloktsüba tenzükba mapa nung, shiba dak sempet lir, shibai ochi nung tasü ita kuli süteter, shibai ni Khristaji kü kümtetdakba ta nangzükteter aser taküm bendanga agütsütsü mulungteter, parnokji Pastor, deacon, missionary, mission board aser committee balala, Mungdang nung tenzükba mapa balala nung tenzükdaktsütsüla. Kin-kidong, anük-apang, tzükong, yim, sector balala, tebur-tetsür ta masü, Khrista teyongtsü südaktsür shibai liteter, pa/laji tenzükba mapa nung shimtsüla. Temsüa dang lira ABAM nung Ex. Secretary, department balala nung secretary tetsür-tebur ta tebendang mali shimtsüla. Item mapatemji teburtem atema balaka wazüka ayuba masü. Taoba putu mangateti aibelena inyaka arubatem Tsüngrem dang tatok meshir, Ao arogotem tenzükba mapa nung asentenshi mapang tongogo. Sobaliba tsütsü dangi masü, Lai tesayuba dangi meyiptsü mapang tongogo.
Yimtsüng yimsüsüba aser Deacon yimsüsüba menden balala
Tekolak bushiba putu, Aor yimtem putusa putu tebur yimsüsüba nung dang lia aruba ajanga, Ao arogotem nung deacon menden ya yimtsüng putu menden mesüra samen menchen amai dang bener aru. Yimtsüng yimsüsüba menden ama dang arogo nunga tambur ishikati dang telemtetba agia aru. Yimtsüng kar nungbo kidong apia deacon shimba ajangshia aruogo. Ano arogo kar nungbo Pastor ola maka, tetsür aser lanur toklang tenzükerbo meeting nunga mejaoker ta lir aru. Aika melenshia odagi, saka tanüa yimsüng kar nungbo (ashiko jila arogo nunga alitsü shibai metet) ano akhi putu ama dang tanüa bener odi asür. Yimtsüng arogo kwika nung tetsür pastor lir? Deacon kwika lir? Aortem bilemdangang! Lai tesayuba ochi o sobaliba ozüng aser tentet dang temaba südaktsüdi. Laishibai tuyuba ama arogo nung temelenshitsü aika dang nungdaka lir.
1960s aser 70s tashi, Nagaland schooltem nung tesayur tetsür aikabo maliasü. Tetsüria school nung sayutettsüna? tanurtemi tashi angatsüna? akhümtsübutsüna? tanurtem azüoktettsüna? ta sensena jembi. Tamakoktsü mapa ka agizüker amai bilem. Saka tanübo tetsürtemi tenendakba aser tajungba sayur ta ajaki shiteter. Arogo nung tenzükba mapa ya temiem mapa, teyaritep, amalitep, tanela nung tajungshi o, yamala mapa aika alinungji tetsürtemi tabensaba aser tenendakba inyaktettsü. Tebur kübok dang alenpanger ayuba ajanga tetsür tenzükba lenisüba kübok temoatsü Aori ano magidang. Temoatsü magidang sür nung karibo, tetsüribo meinyaktetsü ta jembiba angashiogo. School nung tesayur tetsür-ang tajungba ta tanü tangatetba melenshiba ama putu ka nungbo arogo nung tenzükba maparen nungya tetsüriang tajungba, tenendakba inyakteter ta meteta arutsü ta nibo bilemer. Tanü China aser Indonesia nungbo ordained minister tetsür teimba aser parnoki tebur dang nungi tajungba aser lendong mapang tasü aita tenzükba kuli lir. Indonesia nungbo Muslim nunger extremist teloki sentep malitsü nokdangdang tetsü pastor kati tasü ita sayutsüngidang kaseba otsü asenoki züngogo. Tanü China nung arogo züinba kuli kaji tetsürtemi kibok nung kiyonger dang Khrista indang kuli tasü ita kuli asüba ajanga ta ashir. Church of South India nunga ordained pastor 300 dak tema lir. Yisu shia aruogo ta mezüng kulisurtem aser alemli arogo nung tongti tenzüker jenti tetsür liasü. Aotsüribo meinyaktettsü na? Nungloktsürbo inyaktettsü. Ya teburi mapa nungloktsütsü temulung muluteter dang ta metetdi.
Putu aika dang nokdanga arur, 1992 nungi tetsür ABAMi ordain süa aru. Rev. Dr. Noksangla mezüngbuba ordain asü aser Ao arogo otsü nung tapak tasen ka lapok. Tebur ajak agi tanü tashi nung 260 ordain süogo, saka tetsürbo parnok 16 dang. Tetezü, tebur 16 tema ordained asüdang, tetsürbo 1 dang asür. Tetsür aser tebur ordain asürtemji tetsüngda kanga tulu ta sayur. Kechiba tetsür ordain masütsüsa akümer? Ordain süaka pastoral mapa nungbo sadema mamshiteter. Sadema inyaktsüsa arogo structure sadema mali, yimtsüng putu menden amai dang bener aor. Pastoral mapa sadema inyaktsü atema license tashi nungdak mali amai bilemer. Aori anir tenzükba Eastern kintem arogo aika nung tetsür-tebur temendang mali deacon aser pastor inyaker, saka Ao arogotem nungbo missionarytemi tenzüka yutsüba nungi mainshili ta asüba yagi arogo tesüleni aor.
Arogo yimsüsüba yayim melenshitsü nungdak
Tetsürtem sadema pastoral mapa nung inyaktettsü asoshi Ao arogo structure yanglushitsü nungdak ta ajiteter. Ao arogo nung mapang talangka dang arogo yintiba yimden nung tetsür telok ya arogo tilaka (mini church) amai inyaksangshi ajak nung bener aru. Arogo yintiba nung aliba tenüktelen aser luden balala ajak arogotsür telok nunga lir, tat. agi, deacontsür, mapangtsür, arogotsür mission board, tenla-tenji, tershilem – talisa aonsotsü, süngjanglijang, kiset shiruru tenla arogotsür dangi abener. Arogo aika nung arogotsür senbonga balaka aser Asso. Pastor 
nema arogotsüri dang itasen agüja aru. Saka tanübo arogo aika nung melenshia arudaki. Saka putu aika dang, tanü tashi arogo kar nungbo, arogo yinti nung tetsür nem sadema shilem magütsür. Pastor aini aodanga sünga Deacon tambusangi incharge agia ataba otsü lir. Temelen shisemba ama, Ao arogo aika nung tetsür deacon meshimer. Anungji iba structure ya dang bener ao tashi tetsürtemi sadema meinyaktettsü. Pastor mapa ya tebur mapa, tebur dang shimtsüla, kasaji Mungdang nunga tetsür department dak alaka tanga secretary post yabo tebur mapa ama dang bilemtsü aser yamaji tebur dang shimer. Asso. Pastor aser Youth Pastor atema pastoral licence nungdak mali ta jembitsü. Ya structure tai ajanga ta metetdi. Iba tangatetba ya melenshitsü nungdak. Hau, Tenzükba mapa tali tabensaba aser tajungba inyaktsü atema tetsür, tebur, lanur aser tila-tanurtem ta telemsa ayubaji tajung, saka iba mapa dak alaka tetsür aser youth pastor arogo yinti nung shilem mali amai angatetbaji melenshitsüla.
Ochi ola adoktsüla
Lokti ka nung temelenshiji shirnok lokti nung tim shilem magütsüi atsüngzüka yuja lir, parnoki parnok temeten aser ochimashi anema ola adok nung dang temelenshiji bener arutsür ta angatettsüla. Anungji tetsürtem rongnung, nisung ka-anati dang masü, saka collective voice nungdak; khen lokti senden ka nung jembiba dang masü, saka temelenshi bener maru tashi ochi takhangba ola sabang balala nung adoktsüla. Arogo nung dang masü, saka yimden maparen ajak nung ola adoktsüla. Arogo nung tenzükeri dang masü, saka lokti balala nung tenzüker den lungjemer ochi akhangtsüla. Aor loktiba ya kanga dang “male dominated” aser tetsür mezüngoker, tat. agi., Ao Senden tabo asür saka tetsürbo metendaktsür, Ao Sendeni Watsü telungjem ban südaktsüba, 33% municipal nung tetsür nem lenisüba shilem magütsütsü ta noktakba sayur. Iba amala ochimashi mapa anema tetsürtemi dang masü, saka teburtemia shirnoki pei linük meimer aser tejakleni odaktsüner parnokia yabo tim masü ta ochi ola adoktsüla. Ola madokba ajanga tanü tashi Nagaland Legislative Assembly nung tetsür kata meshimdang, ABAM küm 150 junga arudang tetsür ka danga Ex. Secretary meinyakdangba, tanga department nung Secretary meinyakdangba aser tanü tashi tetsür pastor malibaji ochi ola makaba kulitem lir. Sabang balala nung ochimashi inyakyim aser itemji anema ochi ola adoktsü mapang tongogo. Ochimashi anema ola adokbaji Khristan kulisüba ka ta angatetdi.
Aotsür theology azünger BTh, BD/MDiv, MTh, DMin and DTh/PhD (1000 plus kümogo), item nung parnok ter agi DTh/PhD jenjang nguteta züngogo, saka kechiba parnok nem tenzükba mapa sadema magütsür? International aser national level balala nung leadership agütsütettsüsa zünger, aser inyaka aru, saka Ao limai aiterbo parnok tebur kübok alitsüsa akümer. Lokti kaji tetsür-tebur-lanur ajak meyokteper külenang akümer. Kasaji arogo nung tetsür-tebur meyokteper külenang akümer aser sentepi arurtemji tetsür teimba. Anungji tetsürtem nem tenzükba mapa, talisa pastor shimba nung marendaki amshitsü mapang tongogo. Nungloktsürbo takok ngua inyaktsü sempet akaba tazünger lanur aika lir. Anungji ABAM kübok 50% tetsür pastor südaktsütsü lemang bushitsüla, aser kokra ABAMi tapet telemtetba agia lemang tuyutsü nüngdak. Arogo kwika nung pastor bushidagi, item arogotemi tetsür pastor shimtsü ayongzüker. Ano ABAM nung department balala nung secretary tetsür shimtsü nungdak ta ajiteter. Yamaji inyakra ABAM aser arogotem nung temelenshi aika adoktsü.
Tenzükba mapa ya khonang-naroküm mapa ka masü, tashi toktepba, sentsü sayutepba mapa ka masü, saka ajemalua taküm bendanga nübur shi aser tanela nung mesüba mapa ka lir. Teburi matongba aser meinyaktetba aika tetsüri inyaktettsüsa tenzükba mapa aika lir. Anungji Tsüngrem sentsüwangshi tali jungkai adokdaktsütsü asoshi arok meyong kümdi. Deacon nunga tetsür, youth 50% bosa agidi, toklang tenzükera 50-50 tetsür-tebur shima aroki teka amteper tenzükba mapa inyakdi. Tsüngremer tajaba mapa nung shianga atsüngzüka meyutsüli. Tenzükba nung tetsür-tebur tebendang mali Tsüngremer arogo yangerdi ta ayongzüker.
The Nokinketer 