Tanü alima nung Covid wara agi tamajungtiba tonga aliba linükji India ya lir. Scientist aser mozü shitetter aikati tia makara, anogo shia India nung lakh 5 shi iba tashitak yagi atongtsü ta ashir. Report magütsürdangashi ashiko lakh 5 dak talia iba tashitak agi tongya alitsü shibai metet, kechiaser nisung aikati test masür aser sensaker aika sen makaba ajanga test mesütetba jenjang nung lir. Nisung merijang 3000 tema anogo shia asüba osang azünger. Tasü mang tali asüba agi taremdak maka, karbo arongtsü asoshi sen makaba agi tasümang 150 tema ayong nung UP len ajungoka yutsüba osang angur. Nagaland India nung state tilaba rongnung ka, saka Covid agi shiranger noklang 200 nungi 300 tema tashi anogo shia züinba indang ashir, aser anogo shia tasüba ajurua arudagi. Asen kinunger, asen yimer aser külemi inyaker aika tasüba agi menepogo aser aika dang shirangdaki. TV lapokra aser social media balala reprangra Covid indang, Covid indang dang, tasüba osang dang angur. Nia, ozü kibonga, medemera iba tashidak wara yagi atongdi ma ta terata, shisabulu agi tonger aliba mapang ka. Tia maka iba tashitak agi menep ka asü nungbo, hospital nung yipten ngudi ma? mozü, oxygen angutsü asü masü, sen peria ngudi ma ta tebilemtsü aika agi tonga aliba mapang ka. Iba wara kobika aotsü shingaia meshiteti alima ajunga terata nung lir. Iba ama shia bulu mapang arogo tenyaba mapa khuret tuluba akümer ta angatetdi.
Iba ama wara mapang arogo teinyaktsüji kechi? mesüra kobala mapa ka arogoi tabensaba, tajungba inyaktettsü? Alima lokti tentet balala, Govt aser tamangba yimsü telok balala ajaki Covid tashidak kotettsü mapa aika dang inyaka arudagi.
a). Government mapaji nüburtem koda anema yutsütsü iba asa-lendong yanglur, tat. agi., lockdown asütsü ozüng yanglur, koda sür mozü peria yanglutsü aser ngutettsü, mozüi nübur ket koda tongtetdaktsütsü, vaccine peria koda ngutettsü, hospital koda tajungba yanglushitsü, nüburtem chiyungtsü wara agi metongdaktsüi yutsütsü lemang bushir, a. a. ashitsü akok.
b). Administration & Police departmenti Governmenti teinyaktsü lemtetbatem takok ngua inyaktsü sendong yanglur. Ozüng anema inyaker, tashi mangartem azüoka ayur, tat. agi., lockdown raksartem merenshitsü, azüktsü, jail nung poka ayutsü, mozü tamajung ayokba, tiyazü osang prokshiba item amalaji azüoka ayur aser merenshir.
c). Medical Department mapaji shiranger shirnok mozüki bushia arur parnok anebalutsü, kechi tashitak agi shiranger aji investigate süa, mapang shitak nung mozü agütsütsü, operation agitsü, a.a. Parnok teinyaktsüji shiranger koda aneber kidangi pelaa yoktsü ta asüba nükjidongji asür.
d). Yimtsüng nung yimsüsürtemi yimtsüng telongtet nung nüburtem anema yutsütsü, lokti nung liromedema yutsütsü tzüzüng-ozüng balala yanglur, yimtsüng telongtet nung lockdown ozüng yanglur, tashi mangartem senchi achir; Government aser lokti tentet balala den tongtepratepa nüburtem ajangzüktsü parnoki inyaker.
Govt.i, administrationi, policei mesüra yimtsüng yimsüsüri inyakba amaji arogoi meinyaktet aser inyaktsü memerangtsüla, süra arogo teinyaktsüji kechi? Iba ama wara mapang nung arogoi kechi mapa nung temulung tali agütsütsü nungdak? Arogo mapaji kechi?
Tanü asüng Artificial Intelligence ajanga mapa kanga dang efficient süa inyaktsür, tat. agi., nai mobile phone nung timing set süa ayu nung mapang shitak nung ola adoktsü. Kishi lapoktsü aser shipangtsü finger print set süa ayu nung, ne tekabu dang sayu nung kishiji lapoktsütsü. Tanü machine-i meimchir dang nungi efficient tasüba inyaktetba putu ka nung lir, saka machine jagi temeim kodanga sayutsü makok, machine jagi nüksü yima tsüah ta aria bilemtsütsü makok, meimchir timtem, touchi angateta ni tanübo yamai sütsüdi ta ashitsü makok. Government-i lokti ajungtsü atema asa-lendong balala yanglur, nisung ka, kibong ka toushia aliba mapang teyari kar khen agütsütsü akok, saka temeim, temulung anizüngzük o, temulungdangtsü o, mapang shia arua sarasademja timtem khuret lemsateptsü makok. Kasaji administration, aser police aser yimtsüng nung yimsüsürtemi ozüng balala ajanga nüburtem azüoktsü akok, merenshitsü, senchi achitsü, aser hospital nung alidang, Doctor aser Nurse-i temang anebalutsü aser mozü mapang shitak nung agütsüba dak alaka, nisung ka temulung zürepa, azüngmeyaka, shisabulua, alima nung nia iba timtem ya ajurutsü liasü no ta, ozü kibong dakbo yamai kechiba ataloker ta Tsüngremi sendokadok ama shisabulua alidang, telok kechaia meyaritettsü. Temeim mapa, temulung anisüngzük o, teyari mapa, temulung ulutsü o, sarasadem, tanela chiyungtsü arogoi tabensaba inyaktettsü. Iba asoshiji arogo ajatet. Asenoki amangba Yisu Khristaia iba tenyaba mapa ataloktsütsü ni aru ta kuli asü aser yamaji inyak.
Arogo teinyaktsü aika dang lir, saka yangi Covid mapang aser Covid wara sülen arogo teinyaktsü tongtibang ana dang lemsatepner.
A). Short-term teinyaktsü mapa: Mapang shia meimchir kija aser teloki ajungben lendong aika ajurur, tat. agi. kitsük-kirung, menoknok, tzümetsüng yamala ajanga teraksa tulu bener arutsür. Kitsük-kirong mapang, shingaia shinga matar, mesüra shinga ken tena, tsüngsanga, noksa agia, chia-jema pelatepa kazüa matar. Shinga danga masüngdangi pei ket nung kechi aka aji amer miji remsepdaktsütsü meranger. Kari tzü shiloktsür, kari süngo tu agizüka miji tepniker, kari oset-set agizüktsür ta pettepa inyaker. Iba dangji emergency, short term, jongdak nung taküm kümzüktsü merangba mapatem lir. Covid wara yaa emergency mapang ka lir. Iba mapang ya shitak-meshitak, mesüra tangar kar aija ya arogo aser Govt. mapa, parnok kechi repranga kazür ta jembia ajemajema alitsüba mapang ka masü. Aseni akokba tashi, asen ket nung kechi aka aji amshia iba wara koktettsüba jongdak mapang ka lir. Nungdakra taküm kümzüktsü asoshi tenla ki, guest house, school ki shipanga yutsür hospital kümdaktsütsüba mapang, sen sarua agütsütsüba mapang; community kitchen lapoka sorochioka agütsütsü mapang, arogo care ambulance kümdaktsütsüba mapang, telephone ajanga dang süaka counseling, sarasadem aser Lai o agi tajungshi agütsüteptsüba mapang. Hau, arogoi rongsen, mapang jenti lalua India lima nungi asen nübur meyipa arurtem, timtemertem, tasü lendang ajururtem, sensaker aika anebalua arudagi. Itemji kanga tongtibang aser maneni inyaktsüla. Ano asenoki metettsüba kaji ibala emergency mapang Governmenti kechi ozüng agütsür aji angatsüla. Tashitak koktettsü aritepa inyakba mapang nung, ibai Tsüngrem temerenshi ta amok memerentsüla, alima tatembangi arur ta mejembitsüla, vaccine magitsüla ta mashikoshi o mejembitsüla. Nüburtem temulung ratadaktsütsüba fake news forward mesüteptsüla. Koda sür nübur songjen lungjemer iba tashitak wara koktettsü ta asüba nükjidongji dang yur maparen ajak inyaktsüla.
B). Long-term teinyaktsü: Emergency crisis teti dangbo malir, mapang ka nungbo tempanga arur. Iba Covid tashidak yaa mapang ka nungbo koktettsü. Emergency mapa tembangba sülen, tanga nungi teyari aruba anenadoktsü, teyarir lokti balala oadoktsü. Saka Covid ajanga lajar kümdaktsür, kija rongjenseta kümdaktsür, mapa makai kümdaktsür, rongsen ketsüng nung tesama ajuruba pur asen den teti alitsü. Anungji Post-Covid pandemic sülenjiang shitakba arogo long-term teinyaktsüji tenzüker ta angatetdi. Covid wara sülen teinyaktsü aika lir, saka yangi pezü dang shiner:
- Pei tsürabur, tanur, adianu, kiyonger asü-ama lendong ajuruba ajanga shisabulua, tsürabur mali, tanur karbo teyarir mali ni koda alima nung alitsü ta, tantsü-tambur karbo kija rongjenseta alitsüsa akümtsü. Iba mapang arogoi pulpit nungi khen sayutsüngiba, khen oa sarasademtsüba jagi teperi masütsü. Item purji community support, concern, teyari, temeim, aser parnok azüngmeyaka meyutsüi mapang shia semdanga, koda lir? shisa tebuluni ta aria bilema anizüngzük o agi nungitbaji parnok asoshi teyari tulutiba asütsȕ, aser iba dangji pastoral care ta ajar. Pastor aser toklang tenzükeri mayimjemtsü, anungji arogo nung “community support pastoral care and counselling” tenyaba mapa ya kanga tongtibang, aser koma inyak nung nübur tanela aser shi temang nung anizükangutsü iba lemangji bushitsüla. Arogoi pulpit ministry atena oa item mesükba tenyaba mapa koma inyaker aji arok aroka shisadangtsü mapang tajung ka Covid-i bener arutsür.
- Meimchir ya kanga dang merumeru aser rongsen agi kodanga tenük masüngba shilu ka asü anungji, nisung kar asoshibo lendong mapang ya rongsen bendenba mapang tajungtiba. Mozü miima jenjang tur ayokba; fake mozü aser vaccine yanglua ayokba, mozü kidang yipten miima shishilembaba, oxygen miima ayokba, süpokrem agütsür külenang tasü temang rongtsüba, shiranger junga anebalu mesüi südaktsüba aika ajangshia aruogo. Yimden yimsüsüba akoktsü mechi SOP mamshi election nung mass rallies ayongba, Hindu tamangba yimsü asoshi noktaker ta sayutsü asoshi BJP Govt.i khamb mela mekokdangi Covid prokshidaktsütsü, a.a. Item ochi mashi mapatem ajanga nüburtem, talisa sensaker aser nungdakba pur tasü lendong ajurutsüsa akümer. Item oshimashi mapa anema ola madokra tali dang züintsü, anungji item ochimashi aser tim masüba mapa anema ochi ola arogoi teti adoktsüla. Arogoji ochi kuli tasü ita kuli asütsü jatet ta angatetdi.
- City nung alir lanur shirnok meyipa aruogo, parnok mapa malir aika adoktsü. Lanur ka asoshi zünger mapa makai alitsübaji shisabulu aser maksü tulutiba lir. Arogoi parnok timtem, shisabulu koma angateta yarir, Tsüngrem O sayur, pei sasa noktakteta litetba lemang koma sayur? Hau, arogo aikati mapa tajung aika inyakdaki. Ano arogoi, pastortemi, youth teloki, tetsür teloki mesüra NGOs balala den sendaktepa lanurtem pei sempet dak apet inyaktettsüba lemang balala bushitsüla, sayutsüla, aser mapa tasen tenzüktsüla aser ibai arogo mission tongtibangji ka ta metettsüla. Skill oriented training balala, smart farming mapa amala nung arogo shilem tulu lir ta ajiteter. Tanela maparen dang masü koda shi temang kümzüka ayutsüba maparen nung arogoi koda shilem agir aji meyipa reprangshitsü mapang tajung ka Covidi bener arutsür.
- Arogo tenyaba nung teinyaktsü tongtibang kaji healing ministry ya lir. Nisung aikati healing ministry ta süra, tanela ain aser sarasadem ajanga shiranger tanebtsüba ya dang amai bilemer. Hau aji tongtibang. Iba denji arogoi hospital-a lapoktsüla. India lima nung hospital aser medical college aika Khristantemi lapokba angutsü. America nunger missionary Nagaland nungi or külen arogoi lapokba hospital kata mali, medical college kata mali. American nunger missionary-temi lapoka yutsüba karbo shibangogo aser kar tasür dang lir. Anungji arogoi khen healing ministry nung asentenshitsü nüngdak ta Covid wara ajanga ayongzüker. Ibaji arogo mission mapa rongnung tongtipangtiba ka lir ta angatetdi.
Ao arogo küm 150 ajungba benjung 2022 amongtsü aser iba nükla nung item mapatemji khen meyipa reprangshir asentenshia inyaktet nungbo Covid warai temoatsü bener arutsüba tulutibaji aji asütsü. Covid wara ajanga arogo dang tenyaba mapa tasen inyakang ta ashir ta angateta tenzükba mapa tasen nung amdakdi ta ayongzüker.
*****
The Nokinketer 