~ Rev. Mapula Lemtor

Iba putu nisungtemi kodanga mungudang aser mangashidangba wara ka agi alima rangben nung takoksa aser tesama tulu bener arutsüogo.  Tesayur Yangkahao Vashum-i yamai shia lir; “Alima ajunga atema rara ka lir, akhi raraba yimya dang nungi balaka. Alima ajunga shitangadokogo. Ajak asoshi tsükchir ka dang lir, aser iba tsükchirji tenük agi mangur. Iba tsükchir tenüngji Covid-19 ta ajar. Iba wara ya 2019 küm December ita nung China lima Wuhan yimti nung tenzük. Mapang tatsüka tsüngda nung alima ajunga iba tsüngdang temokok agi apudaktsüsa aküm. Iba yagi takar-tulur, tashir-mashir, tasü-tait tashikar, tashi tila kecha mebendangi ajemaludaktsüogo. Iba yagi kin-kidong, tetsür-tebur, sentsü-senpong balala, tamangba yimsü tapu ajak, tamanger mamanger tejak merepranger, kecha pensapenri makai ajak ali-i aludaktsüogo. Iba tsükchir yagi moutetdak matongdak kecha mali. Alima nung akaba tematiba nok-nü (weapons) jagi iba tsükchir den tokteptsü tamakoktsü. Iba tsükchir ya kanga tekera, tesashi, tasütsü miim abenba, taochi makaba tsükchir Covid-19.”

Alima ajunga pusateper, lenirtem ayip mejangi shisa bulur. Meteta makaba timtem tulu ajungben anung agi nembang ama aküm. Sentong balala yanglua akabatem ajak shibanga ayu. Mongudangba inyakim aika benoka inyakdanga Khristan teimba aliba Nagaland  state nung inyakbaji reprangdangra aika jangratemtsüka lir, saka temulung shirangtsüa aika ataloka aruogo aser atalokdaki. Item tatalokba nungi asen lima aser nübur inyakim takok aser tamakok kar lemsateper.

Takok aser temoatsü

1. Welcome Home – Alima ajaklen mokdanger timtem tulu ajurua bendang lima yimti balala nungi shisaliok bushirtem aser telidakpur asen limai meyiba arutsü tenzük. Anibelem den shisa bulu tetendangba jenti ajanga bendang lima nungi shilangdang, airport aser train station nung task force aser frontline worker temi “kidangi pelashishia agizüker” (Welcome Home) ta zülur ataa alibaji mulungsüngzük uluraa liasü. Parnok nem naro agüja chi-ajema anebalu dang taso lima atongbaji Kodak atonger ama bilemogo südi.

2. Qurrantine center – Kin-kidong oshi-oben kecha mebendangi ki ka nung anitener kasa chia-jema anebalubaji Tsüngremer sentong nung ajak temeim telongjem nung lidaktsünüba nükjidong ta angateter

3. Tanela chiyungtsü – Qurrantine center nung Covid-19 positive puteter shisa bulua monga alidang lanur temulungertem aser tanela khuret akaba telok balalai parnok nungi tera pilaa nokdaker ken tena Tsüngrem O nungi tajungshi o tulu agüja sarasademtsübaji tashidak aneber ama liasü. Ano aiketi phone ajanga counselling agüja taküm melenshiba khuli aika nguogo.

4. Medical team – Pei ki aser temeimbatem toktsür Doctors, nurses, drivers etc. subotsü (PPE) agi longpanger shiranger yaridang ita jungnüa kidangi meshilang taküm tenla agütsüba asen nüki nguogo. Parnok kar dakbo tashidaka menazüka timtemogo, taküma samaogo. Shiri item mapatem taküm tenla agüja inyakogo ano inyakdar ya Tsüngrem mulung achiba meimchir teyaritep rongnung tematiba ta amanger.

5. Home Qurrantine – Institutional Quarantine temer pei talidak ki bushia arudang town aser yimtsüng shia nung ward committee aser village council ajanga home quarantine asütsü renemer liasü. Kija aser telok balalai senotsü aser achi-ajemtsü bener sarasadem agüja

Yaritep; jang, shi, ango, süngolemba aonsotsü tapu ajak den anogo shia nungdakba osettsüset bener arua yaritep.

6. Kiyong/mepur teyaritep – alima ajaklen mokdanger lia anogoshia ayangertem chiyungtsü angolen kecha malidang temeim aketba takartemi taküm nungdak balala agi perija yaritep. Sensaker katia, pei dang nungi tim tatemba tembar ajiteta pei tashi yari yaritep. Tat. agi. Jang, metsü-mersü, alu kg ka-ana dang süaka, totzü, sapon, entsü item amala agi yaritep. Ano asen lima nung arua shishilembar dokan purtem lungjemer nungdakba pur ajiteta yaritep. Item ya Hindu, Muslim, Buddhist shilo tamang yimsü balala amanger ajak temeyoktep liasü. Iba ama mapa tajung inyakbaya asen lokti aser alima nung teti lia aotsü asübo alima ya Kodak lima mesüka lila ta bilemogo. Ajak dak temeim keter, aria bilem lir, aser teyarinü tejungnü ya Covid wara mamashitsü temoatsü bener arutsüba lir.

7. Government teyari – Ita nung nisung shia jang kg pezüzü 2020 küm ita pongu shi agüja aruogo, taküm 2021 küma joko May ita nungi tenzüka kasaji agütsüdar. Ano tesem kar nungbo lenirtemi achi-ajemtsü lema agütsüba osang ajanga nguogo. Temeim akaba lenirtem Tsüngremi tali moajangma.

8. Arogo shilem

1. Pei arogopur bendang lima nung tazünger telidakpur ajak tenüng zülutena arogo tashi Yari parnok account nung sen enoktsü.

• Arogopur tanü poksüng ayangertem mokdanger timtem ajiteta kibongtemi tsüngtong oa senotsü terara agi yaritep.

• Home quarantine mapang arogo nung telok balalai semdanga rongsen agi yaritep. Government tetoyuba nung arogotemi pei telongtet (jurisdiction) nung Quarantine Center atema yipten süoshi den nungdak osettem renemtsü. Yamaji meimchir rongnung temeim mapa jenti züin. Kin-kidong oshi oben balala süaka kecha tebendang makai adianu ama yaritep.

Tamakoktem asadangba

1. Mozü ki – Town tulutem Kohima, Dimapur mozü kitem ama nung governmenti terenlok mapa jenti inyakba angashia pelar, mozü ki ulushia, mozü jenti alioka yur shiranger yaritsü nungdak oset tajungtem alitena ayuba osangji kanga tajung. Saka town tila aser yimtsüngtem nung community health center koba nung yimtsüng aika metaloka lir (only life line) item nung tang ama wara mapang ajungben timtem kar atalok nung first aid agütsütsüa maliba mozükitem ya kanga taoksatsü mapa. Hospital tulu metongteti len tom nung tasü ajuruba aiben ataloker. Ajungben lendong ajururudang mang benshitsü ambulance mali kanga alashiteper. Shiranger oxygen nungdaker, saka maka taochitsü tia aiben ajurur. Center nungi sanction crorer aika aruba angashir saka teküpok tia nung alirtembo kecha agia matar no ta aiben nemjema bilemer. Nütsüng nübur rongnungbo pei akok yariteper, saka Government tsütsü nungi tilartem ajangzükdaktsüba kecha mangur. Ibai lenir senso tajungtemi süoki ia bilemdangtsü nungdaker.

2. Schools – Covid-19 ajanga shisaliok chinutsür. Anung-petinu ama, ita-anü petinu ama perangshia akümtsü aliba aika kidang shirepdaktsür. Tila tanurtem pei sasa bushitsü makok oda sentilong agi kinük long küma odaktsür. Online class agiaka ajakibo makoker, aser agirtema kodanga tabensa tesayuba monguteter. Repranga lia school dropout jenti adoktsü tsübua bilemer.

3. Lotiliba azüngmeyaka kümogo – Benjungbentsü, tamangbaren aser sobaliba dak sendakba Christmas New year, keyir benjung nungi tenzüker lokti sentong ajak makateti temolung shiranga süidaktsür. Lanurtem asoshi saisapongji liromedem tangazükdak sentong ka lir, saka ajak anener mobile phone, internet amshia anülu memetet chiyungtsü mejangtsü amaadok. Iba nungi adokba takoksaji ulura asütsü.

4. Shilu manen aser asümangmong – Kionger adianu kar shilu manem agi atongnung, teni tepang nempanger ojita nungi agütsüyateper. Teka amdaka yariteptsü tsübur. Temulung shirangtsüka tasü tonga anasa moteti tejak reprangtsüa memela bener oa remadoktsür. Asüpila sentong agitsü memelar watsü wapong tajung jenti par dak apet tashitsü tim mulungdangtsü keno kecha mejembiteti tembangdaktsü dang ajak molung züreper.

5. Tekulem ki (Church) – Yimten ozüng ajanga wara tsübu agi tekülem ki ajak shibangadok. Arogo aikati online tekülem ayungzüka agia arudar, saka iba ya tabensa tekülem masü nung joko mobile phone osangtsüsang ka amadang küma odar, aika nung sentep tsüngtsüng temer taginürtemi kibok tekülem agir saka ibajia rabalen ka dang küma odar. Kar atemabo tekülemki shibangbaji mapa tatem ama bilema limapur den kasa litepba ngua temulung kanga shiranga bilemer.

6. Tantsür-tambur – Parnoki sentep ki menungrar, azüngmeyak nungi tesünep angudak tekülem kijidang, saka kilong nungi ayazüktsü memela nung temulung shiranga kazüba pur jenti ajurur. Parnokisa tekülemdaki aotsüji tejangraba aser itemji angudang item asoshi kechi inyaktsü ta aiben nüktzü yima bilemer.

Tanü tensa ya kobika aotsü asenoki meshitettsü, saka kechi tensa bener arutsüogo, junga azüoka ketdangsüa amshitsü asoshi senso tajung shiai pei teinyaktsü angateta alima aser nübur meima inyaksangshitsü nungdaker. Covid wara otsü jembir asünung tanga nung awaloka maor, saka kechisarena nung asen nüburtem temelenshitsü aser teyanglushitsü jenti asenok ajaki meteta dang lir. Asen loktiliba nung tantsür-tambur, matamabensar, amitsür, lajar, sensakpu (below poverty line) item ya tajemzüktiba tia nung lir. Aiben alima terenlok (development) aser mission wadang tuluba inyaktsü indang jembir, saka iba telok ya aiben asen wadang rongnung tulutiba ta mezüngoker. Covid wara marudang nungi parnokji asen den lir. Anungji asen atepzüng nung alirtem ya tongtibangsa teyari lemang balala nung züngoka amshitsüla.

Tangatetba arogotemi kijai süli, area arogotem telongjemi süli Hospital yanglutsüba, ki-o-jen amshidaktsüba Hospital nung nungdak osettsüset alitsüba, etc ajakji arogo aser tamangertem tangatetba ajanga inyaka arur. Saka ni amanger, governmentji arogo dang takaba aser nübur terenlok asoshi lenirtem shimteta ayur. Süra Covid wara tenüng nung sen crore aika aruba ajaki meteta lir, itemji lirometema ketdangsüba mangur. Ni kü mulung ajak agi tsübua bilembaji, iba tetsübutsü tashidak wara den raratsü nungtem nung yokba rongsenji mekümdangi masüba nung chisemra yabo senso tajung nüchinulem süra semchisemnur tashi atema atakatem meshizüker ta angatettsüla. Aotsür Aortemi iba miim ya mechisemtsü asoshi aiben kija aser lokti nung benoka sarasademer.

Ya Ken bilemdangdi – Asen anasa aliba Bhutan lima dang ya (happiest country in the world)  alima nung  tepelatiba lima ta ajar. Par chuba dangji ajaki meimba chuba ta ajar (fully loved king). Par lima nung shisaliok aser mozü kidang temang anebaluba (basic education and health care) governmenti angati agütsür. Aibelener eshitiba atokba lima (One of the lowest crime rate in the world). Ki maker shinga mali. Bhutan chuba nükjidongji  ‘Kin ka tepelaji kin ka rongsen tajangzük bushiba dang nungi tongtipangba.’ (Gross national happiness is more important than gross national product).  Pa yimli kübok nübur ajak tip tema pelateba alir, ajaki chubaji kanga meimer kechiyong pai nübur meimer aser nübur atema alir. Chubai pa melentsü aser nüburtemi ayuba yimten latetang ta ashir (Kingdom to democracy), saka nüburtemi pa medoktsütsü pasa par madak chuba asütsü ta akanger. Nübur ajungtsü bushiba yimsüsürji shibaibo sendoktsü. Yangi asen Naga nunger talisa Aori kanga süoki yia bilemdangtsü nungdaker.

Asen India lima nunga tajizüktsü state, Andhra Pradesh aser Mizoram ama, (tanga a alitsü akok) nübur atema aliba government (PEOPLE ORIENTED GOVERNMENT) ta ajatsü akok. State anaprong nung temang anema alitsü atema angati mozü agütsür (free health care) aser sensakertem atema ita shia teyari den küm apir bank nung kibong shi sen inoktsüba angashir. Kasa yimsüsür saka karbo sodi agidi süaka magütsür arishi piyunga yimsü asür. Asen lima ariena küm pongu sülen talisa Aortem lakteta doker. Ya kechi tai nübur asü yimsüsür tai. Tanü ama nübur alaashiba mapang nung lenirtem kong lir ta ayimtener. Aria bilemba nübur meimba lenirtemi Tsüngrem danga tsübua tang ama tensa nung ya mapa tajung alima aser nübur asoshi pei samaa inyaktsü mapang ta shisemer.

Tatem nung ya shiner: Covid wara ya süitema oadoktsü, tesüiba pututem nung atalokba ama ibaia otsü ka dang akümtsü. Saka tang ama mapang ka nung tajung süaka tamajung süaka kechi peroker itemjibo mesamaba metsü asütsü. Nagaland nung Ao kinji mapang ka nung ajak tenük ranglokdak liasü. Aor chanu ka asübayong kanga tejak tentetasa jaja. Tanü Ao kin tia kechi tia nung lir ajaki metetjema kar. Anungji arungma senso tajung ka ama, tamanger tajungtem, longjemdi, nisung shiai pi masü pei dak tashi mait bushidi, aki asen Aor sentsüwangshi tanaben meyiba bener arudi. Asen teshimtet lenirtem shir tanü mapang nung tata mapa lir ochishia nübur asoshi teinyaktsü shidak lemzüka mapa tajung inyaktettsü asoshi tamanger ajaki khuret bena sarasademtsüdi. Lanu putu Tsüngrem nübur asütsü, Pai moatsüba kin asütsü Tsüngremi Aor moajang.

*****