~Akok Amer

Sen aputepba koba dang usury ta ajar ibai Anglo-Norman French oshi nungi aser medieval Latin nunga ‘usuria/usura aser usus’ ta aja. Tetezü mashiyim agi interest nung sen amshiba inyakyim ta ajar. Wikipedia, encyclopaedia ajanga ashiba agi item inyakyim ya “unethical aser immoral” sen-o-tsü aputepba interest nung amshitepba aser iba ajanga kar dang tajangzük anguba maparen ka ta ashir. Loan agiba dangji ‘usurious’ ta ajar kechiaser item telok jagi interest jenjang tali nung amshiba agi lir. Shirnokisa sen aputepba amshir parnok dang ‘usurer’ ta ajar. Saka English nungeribo parnok dang ‘loan shark’ ta ajar.

Morality sense nungi tangatetba kaji, tangar rongsen akaba nung advantage agia interest meshiba. Mesüli legal tsütsü nungi interest ya ozüng ajanga dang telemtetba agir. Otsü nungi angazükba agi, Medieval Europe nung tamanger Khristantem aser Islam nungeri tanü tashi sen aputepba ya temenen ta züngshir. Hindu nungeria interest nung sen amshitepba ya majung ta parnok temeshi kaket ‘Vedic texts’ nunga zülua angutsü. Kasaji, Budhism, Judaism, Khristan aser Islam nunga zülua angutsü.

Ashiba agi, mapang ka nung ancient China nunger nungi shir, Grik, Rome tashi sen-o-tsü interest nung amshitsü ozüng agi memela. Rome yimli nung parnoki loan agütsütet saka interest nung amshitsü memela. Loan agütsüyonga Rom nungeri kanga dang shisadanga interest ajangabo magütsütsü ozüng yanglu. England nunger chuba King Henry VIII mapang 1545 AD nung temelenshi ka aru, English oshi jembiba limatem nung interest agidi asünungbo temelaba meshia dang inyaktsü Act ka yanglu ibaji – “An Act Against Usurie” (37 H. Vii 9).

Item otsütem ya koda sür yamai aküm aser asen lima nunga koda angatetter? Kechiyong asenok telok tila aser tulutiba ajaki, arogo asüyonga aser tanga tentet asüyongya item inyakyim ya inyaka arur. Rome yimli mapang parnoka aluyimba society (agrarian society) ka liasü. Sen-o-tsü nungdaker aser industrial mapa inyaka aotsü tamakoktsü ka liasü. Sen-kar aser makartema saku liasü.

John Maynard Keynesi yamai ashi, “… in Industrial systems, savers were not necessarily investors.” Tetezü sen akartem rezünga ayurtemji investor’s ka masü. Karbo ajak tajangzük angütsü asoshi mapa inyaknür (investors) saka rongsen peria maka. Industrial society nungji sen aputsüji kanga dang tim, kechiyong investors aser rezünga ayur (savers) ya kheni balala ta Keynesi ashi. Saka asenok aluyimer (agricultural society) tensa nungbo industrial systemji meputeptsü. Kechiyong aluyimba society ka nung (savers) sen rezüngertemji ali aser alu peria makai ayurtem lir aser parnok dangang investors ta-a jatetter. Kechiyong ali kibur (land-owners) temji ali peria aliba den pai ali maparen nung projects balala den külemi tajungtiba inyaktettsüsa extra resource-temji pa ket nung lir. Anungji shir ali rongsen peria aka parnok sen-o-tsü apua amshitsüji kecha madoker. Kechiyong par lu nung inyaktsü atema teinyaker nem peria dang pa/la taah (wage) agütsütetter. Koda masüba maparen kar nung kari sen apura taputsüri metet shiri mapang shitak nung par lu nung bill-tem agütsür asü magütsür. Item ya metteta apotsütsü akok. Saka shiri mapang shitak nung magütsüteter parnok nem agütsütsüji lemang maka. Kechiyong sen aputsür (lenders) jagi metet shibai apur (borrowers) pai/lai mapang shitak nung magütsütettsü.

Arogotem aser Council-tem nung kechi ashir

• First Council of Nicaea, (325AD): Arogo nung tenzükertem interest nung amshitsü memela.
• Latin Ecumenical Councils: tenzükertem kija masü saka tamanger shiai sen interest nung mamshitsü ozüng yanglu.
• Lateran III nunga ibaji nenshia ashi.
• Shirnoki interest nung sen amshitir, Kibuba Benjong (Lord’s Super) nung medendaktsütsü aser Khristan yimsü nung tasü dang küli magütsütsü ta ashi.
• Pope Clement V: (1311AD) pai Usury ya heresy ta aja. Aser paisa pa yimsüsüba kübok shir legislature nung amener (MLA aser Ministertem) pai Usury benshira anendaktsü.
• Pope Sixtus V: Usury aitsü aser ashi Tsüngrem nungi pilaba mapa ka, temeshi inyakyim nungi jentokba aser Khristan mapatem anema inyakba mapa ta aitsü. 
• Thomas Aquinas: Usury ya tai kechiyong “it amounts to ‘double charging’ charging for both the thing and the use of the thing.”
• Plato, Cato, Cicero, Seneca: parnok ajaki tai ta ashi.
• Aristotle: “Interest is unnatural, since money, as a sterile element, cannot naturally reproduce itself. Thus usury conflict with natural law just as it offends Christian revelation.”
• Muhammad : Interest of any kind is forbidden in Islam (Quranic)
• Cato: “And what do you think of Usury?” – “What do you think of murder?”
• Christians, (1179AD) nungi shir, shiri interest nung sen amshitir parnok arogo nungi jendok

Anungji Usury ya temenen mapa ka. Iba mapa yagi sensaker ajemoka yoker, aser lokti nung temeim tepset nung arogotem, arogo mungdang aser lenir balalai temenen ta aitsü.

Yihuda nungeri Torah (Tejen Laishiba) ajanga Kechi ashir?

Anitet 22:25:  “Nenok den aliba kü nübur sensaker kar nem nai sen aputsüra, sen taputsür ka ama nai pa dang tebenshi aser pa nungi sentem magitsüla.”

Levi 25:36-37 – “Sen mesüra oset nung nai kecha tetemlok tagi; saka ne adianui ne den aitsüsa, ne Tsüngrem tsübuang. Nai pa nem sentem agia ne sen taputsü, mesüra meyipa angutsü atema ne chiyongtsü pa nem tagütsü.”

Ezekiel 18:17 – Sensaker nungi pei teka sota mayu, tetemlok mesüra tali anguba magi, kü yimsü ozüng benshi, kü tsüzüng ozüng nung jaja, tebu tai menaba atema pabo masütsü, pa atangji taküm alitsü.

T. Ken 15:5 – Shibai pei sen sentem magütsür, mesüra tai maka anema süpokrem agir. Shibai itemi inyakdir, kodanga marazütsü (marakzütsü ta asütsü südi (English .trans nung shall never be moved ta angutsü)

Mathi 21:12-13 (cf. Mathi 5:17-18) – Aser Yisui Tsüngrem tenla kidangi atu, aser tenla ki telung nung tayoker aser talitem kimai arizüka yok, aser sen melenertem langbang, aser posü ayokertem menden mekeptoktsü. Aser pai parnok dang ashi, Ya zülua lir, Kü ki dang sarasademba ki ta ajatsü, saka nenoki aji rakzükraktemer leprungki kümdaktsür.

Ali Rongsen Koda Amshitsü?

Tanü asenoki sen-o-tsü amshiyim ya ajak atemabo kasa külizüng jagi magütsütetter. Peter Temin-i yamai ashir, “The presence of interest-bearing loans informs us only about one way of raising funds for someone seeking to start or expand a business activity.” Kar dang iba maparen nung tajangzük angur saka aikati iba kasa takok temeten mungutetter. Asen lima nunga item interest amshirtem aika ajangshia arougo. Küm balala nung investors aruagi asen kibong mesüzüka sen talang meshia interest khen anaben agütsügo. Saka iba tajangzük to koda asü? Manger mesangwa tsüngda samatok aser asen kibong aser kija takümbo talila renloktsü melena takoksa nung karbo kibong teraksa tia aoba ngua aruogo. Interest angutsü melena sentsühang tali tsülok. Balaluyu, sentsüh yong ki-o-jen ayokba aser society balalai asen ki rakzükdaktsüba (mortgage) tanü tashi benshia aruba ajangashia arudaki.

Interest nung sen amshiba ya kecha küli magütsütetba maparen ka lir. Kechiyong sen apua kibong nung terenlok  bilemba ama inyakteter aser tepela samadaktsür. Iba nung ochi mali  aser tebendang (inequality), telemsatep dang bener arur.

Lai tekong kar nungbo mapa kar atemabo interest agitsü indang shia angutsü aser kari ashir ibai temeshi ozüng, tatishitsü agi Tazüngkumen 23:19 nung yamai shia lir “Nai ne adianu dang tetemlok keter, sen nung tetemlok süshia’ chiyungtsü nung mesüra kechisarena nung tetemlok keter maputsütsüla.” Iba tekong nung jangja jangja shia angutsü adianu dang temeshi saka teratatsü kaji, tekong 20 nung yamai shia angutsü, “Bendanger nem nai tetemlok agi aputsütsü akok; saka koba lima nai agitsü aor, idakji nai inyakba ajak nung Kibuba ne Tsüngremi na moatsütsü asoshi pei adianu nem nai tetemlok keta maputsütsüla.” Kasaji Tazüngkunem 28:12 nunga angutsü. Sen teyari atema tetemlok aser ochi mashi tetemlok agi tangar-a sentsühtsür kümdaktsüba anaji tepila metettsüla.

Yangi kechiba adianu aser bendanger na bendanga amshir? Yihuda nunger o Yihuda nunger tsüngdabo tamshi aji temenen (unlawful/not of the divine) ta züngshir. Yisui ashibato bilemtetdi, “Nai ne kiyonger pei ama meimang” (Mathi 19:19). Sürabangla, kiyongerji aenera alitsü, ajak dangbo kasa adianu dang masütsü. Kodang memeshiba ta südir joko adianutem dang masü, saka kiyongertem/aenertem (Gentiles) ajak dang kasa ozüng agütsüba südi.

Tasen Lai nung talisa Mathi 25:27 nung shia angütsü, “Anungji sen rezünger ket nung nai kü sen yutsütsü tim liasü, aser ni arudang kü meyong dak tetemlok keter ni meyipa ngula.” Kasaji Mathi 5:42; Luk 6:34-35, 38; 19:22-23, nung angutsü.

Hindu yimsü nunga temaba caste ana tsüngda mamshitsü ozüng nung lir: Bhishma-i Mahabarata nung ya shia lir, ‘They who betakes themselves to improper conduct, they who take exorbitant rates of interest, and they who make unduly large profits on sales, have to sink in hell.’ Islam yimsü nung aser Khristan yimsü nung pei adianu dang tetemlok meshitepa amshibaji ozüng anema lir ta shia angur, saka lia arudang iba ozüng to samadok aser unconditional ka dang aküm. Khristan yimsü nung mezüng yongi temeten amshitsü mali asü, saka Yisui Lai nung melaba ama aener nem aputsütsü (without interest) indang shia angutsü aser kodang aji aputsüdir, parnok nungi meyipba angutsü teyimla (do not expect) ta shia angutsü. Kechiyong Yisui shinübaji, shibai nungdakba purtem, sensakertem yarir Tsüngremi nenok nem meyipa moatsütsü. Idakji, sen tetemlok meshiang  ta shia mali, saka yariang dang lir.

Otem

Khristan yimsü nung tetemlok agiba ya temenen aser majunga ta mapang talangka nungi jembia arur. Medieval age mapang nung, tetemlok amshitepba ya alima economy tsütsü nungi masü saka Khristan arogotemi aser tenzükertemi “including Pope, took interest without any hesitation” tarendak kecha makai tetemlok meshia aru. Parnoki tetemlok nung joko temulung agütsüa teinyaktsü ka meinyaki aru. Reformation mapang Martin Lutheri akhanga nokdangbaji, ali rongsen aser sen agi tekümtet malizüktettsü ta shia kuli asü. Kechiyong (Pope) tenzükertemi tekümtet ayoktsüsa aküm (sales of indulgences). Ibayongji modern age nungi tanü tashi tetemlok amshibaji nokdanga arur. Yihuda nunger ama kodang pei adianu dangbo memeshitsü saka aenertem dang meshiti ta südir idakji, lendong tulu lir. Kechiyong Yihuda nunger talisa Grik nungeri tetemlok enoka apuba sen magütsütetba yong temulungjang meshiba William Shakespeare otsü kaket nunga zülua angutsü: “Antonio, an antisemitic merchant, takes a loan from the Jew Shylock to help his friend to court Portia. Antonio can’t repay the loan, and without mercy, Shylock demands a pound of his flesh.”

Yihuda nunger Shylock-i bendanger Antonio nem sen aputsü, iba sen pa agitsü atema masü saka medemer Portia yaritsü atema aputepa o bendang dak agütsü. Saka kodang bendanger (gentiles) nungba tuagi magütsütet Antonio mang nungi shi portion ka meshi. Kasa shi mang nung memeshiaka tanü asen Aortem aika pei akaba ali rongsen: ki, alu, farm ajak rakzükatoker talidak makai kümatoktsügo nih!! Aiatai.

Laishibai melaba ama nai ner kiyonger meimtsü asoshi kechi tajung inyaktsüla? Adianu tsüngda kechi koda yaritepa arur iba amaji meima yaritepa alitsü ashir masü na. Asen lima nunga kari yimya süba-a sen apuba lir, kar koda masüba yong aputepber, kar rongsen amshitsü mashiba yong kibong nung senpong tapok dang alir. Tsüngremi asenok dang nungi akhangbaji mapa meranga inyakba ya lir. Anungji, na aser ni koba tia nung Tsüngremi asen nem rongsen tera agütsür ibaya kümdanga amshitsü, aser tangar dang apua taküm alitsübo tejangra aser tera dang süaka asen yari nung asena alitsü asünung Tsüngrem tenüng sanga temoatsütem amshitsü merangdi.

*****