Tenzükba mapa nung sodi agiba aser tebilemtsü

~ Narola Lemtur

Tenzükba mapa, talisa Ordained minister, ya taküm piyong Tsüngrem tenzüktsü tajaba aser khuret agütsür tenzükba mapa ka lir. Anungji, Tsüngrem tenzükba nung sodi mali, saka mapang tatakzük ka toklang tenzüker ka ama tenzüka arur, arogo nung sodi agir.  Ao arogo nung tang inyakyim kaji küm 60 nung sodi agütsür. Kari tetsüi asoba küm aser kari certificate nung agüja aliba küm ta agir. Lim arogo telemtetba aser tenzüker tangatetba nung tasoba kümji agir aser yamaji sodi agia arudagi. Anema alir asoshibo 60 ya tashikadang aser “most productive” mapangji lir. Karbo tanur school nung azüngba mapang, karbo tanur kata mapa nung ia maliba mapang ka. Tenzüker aika mapa nung sodi agir pension aser tanga social security kecha mali kanga timatemba angur. Anungji, tarutsü nung lanurtem ajangzüktsü asoshi tenzüker sodi agiba indang tebilemdangtsü kar lemsateper.

Tetsüi tasoba küm, Certificate aser Sodi agiba

Asen Ao lima nung balaka, ordination kanga menurang agütsür, aser 60 nung retire südaktsür …. Mapang tajung dang chiokatoker ta bilemer” – Shilula Imchen

Health tajungerbo küm 60 ji ano kanga yakyaka aliba mapang lir. Tang ni telidak küm 90 tema tain  ishika lir. Tang tashi parnok rongnung nisung ana-asem katibo sonüi or longmi lepa pa sasa bener adoka atsü atsüteter….Ni shinübaji health agi dang melara küm 70 tashi tenzükbaji ajak asoshi tajung ta kü tebilemba lemsar.” – Ayutemjen

50s, 60s aser 70s tashi nung asen lima birth certificate ya bulua mamshi aser mebushi.  Aor teimbaka school-i ao tenzükbaji süngpui yirangsa tenzük, tetezü küm 15 shi nungang school-i ao. Ano tsürabur aikati koba küm, ita aser anogo tanur aso aji zülua mayu. Zülua yuaka, Naga nunger nüchiso raraba mapang grouping nung mi agi rongtok, kari kümji amatok, aser kar office nung sama. Yamaji employment problem aika maliba mapang küm yanglushia mapa inyaka aru.  Ano 60’s & 70’s mapang tashi ka nung school Headmaster-i antas (tapi agi) ka agi kibur dang masüngdangtepi class VI tatidang agütsüdang kümji zülu aser aji aika asoshi official birth certificate aküm. Headmaster-i par putu nung  tajungtiba inyakogo ta bilemer kechiaser sorkar mapai aitsü asoshi age limit lir. Küm ajemer zülu nung dang sorkar mapai aidang tetsükdak malutsü aser küm talangka inyaktettsü ta bilema Headmaster-i temeim mapa inyakba ta angateter.

NBCC aser ABAM-i anir Govt. mapa nung asüyonga, arogo mapa nung asüyonga tetsüi tasoba küm agitsüla, Naga lima ochimashi mapa tulutibaji tasoba küm miimchiba ya ta ayimoktsüogo. Saka arogo tenzüker kari angaba dak alaka, Govt. office nung inyaker atema mapa küma meinyaktet kechiaser certificate nung zülua aliba kümji official document. Employee karibo ni küm ana talila inoka lir saka certificate nung aliba kümji dang agitsü ta otia ashiba lir, ano karibo Headmaster-i küti küna aibelener tasoba küm shitakba küm dang nungi talila inokja lir ta tenujiang tama retire asüba otsü lir. Ibaji tebilemtsüji pei nija moral/ethical telemtetba agitsüba dak alaka tashiyim agi institution-i melenshitsütsü makok.  Tanü asüngbo tsüraburi birth certificate shitak ayurji, küm 10 tsüngda nungbo tetsüi asoba küm aser certificate küm tebilemtsü ya benteta aotsü imlar.

Sodi kodang agitsü?

Lokti balala nung lisema arudang tajitetba kaji kodang tenzüker ka office kasa nung küm aika lidir arogo/institution/school/mungdang nung jungjunga kibur kümer loktiji pa meyong ama akümdang, lanur tajung aitdang ministry nung tetsükdaktsü ajuruba ajangshia arudagi. – Amenla Mar

Lanur employment lenmang lapoktsü atema retirement agi limit atsüzüker ta asüba yabo kanga dang short-sighted tangatetba ta bilemer. Employment avenues create asütsüba sentong balala porateta inyaktsü Tsüngrem dang shisatsü meshitsü nungdak” – Bendanglemla Longkümer

Kibong nung chirnur ano settle masü, ita sen tila, pension aser tanga social security mali, ano shi tamang nung tashikadang küm 60 nung retire sür kechi inyaka alitsü, kechi chia alitsü?  Ya tashiyim mapa ka masü no? Nisung karbo ki mali, retire süra pei adianu kidang jenoka aliba ajuruogo. Tsüngrem tenzüker kaji retire sür business tila teri kar inyakdi  ta asü nung nüburtemi tilua jembitsür. Ya tebilemtsü tulu masü no?  Arogo nung tenzüker kaji küm 38 service mesüra 68/70 nung retire sütsü nung nüburtem aser teinyaker asoshi tajangzük asütsü.

Menua retire masüba tebilemtsü

Arogo aika nung retirement küm 65 nungi 70 nungang südaktsüba angur. Tat. agi, India nung Methodist Arogo küm 70 tashi, CSI nung 68 tashi, aser tanga lima aika nung küm 70 nungi 75 tashi nung retire sütsür. Saka tenzüker küm retirement atsülangtsüba nungji tebilemtsü aika adoker:

1. Tanü lanur aika tazünger adoker, anungji unemployment tali adoktsü
2. Temang shi ajemba den, amatari tali, tejen yimya dang benshidi ta asüba aser putu den apet tesayuba magütsüteter
3. Küm aika tesem/jaka ka nung dang tenzükba ajanga nüburtemi lakteta akümba

Item tebilemtsü ya ajurutsü aser tangaria ajurua arudagi. Süra item tebilemtsü atemaji kechi inyaktsü?

Lanur tazünger employment tebilemtsü adoktsü ta asübaji tim. Tanü arogo aser mungdang nung tenzükba amai dang ora tebilemtsü adoktsü. Akhi putu nungi hopta nung sentep asem aser sen sarua mission mapa kar bendang lima inyakba, aser Mungdang nung Dr. Clerk mapang nungi Impur centre sür inyakba aruba mapatem, tat. agi, arogo semdangba, training balala agütsüba aser bendang lima mission mapa asoshi sen sarua inyakba jagi dangbo arogo nung unemployment adoktsü. Tang in yagi dangbo Ao theology azünger ajak mapa magütsütettsü aser alima maintsü. Mapa tasen inyaktsü mejangrar nung koda sür employment problem madoktsü? Arogo tenyaba mapa aser wadang ulushia yanglushitsüla. Asenoki YSS nung teinyaktsü aika, tat. agi, Detox centre, rehab centre, video game de-addiction centre, unemployed youth atema skill training balala, Caanan farmer movement, migrant worker mission, kidang teyariteper mission,  ecological mission, mental health counselling centre, tsürabur malir teyaritep centre, hospital, boarding school, health ministry, community development work, aluyimba renlokdaktsüba, ano aika jembiogo. Arogoi wholistic tenyaba mapa tenzüktsüla. Itemji Govt. aser telok balala den sendaktepa inyak nung rongsen lemang renloktsü, mapa aika create sütettsü, nüburtem rongsen ketsüng nunga renloktsü aser mapa jenti create sütettsü. Mapa maliba tebilemtsüji asen sasa koktettsü mangdang akatsü tim.

Putu den apet Tsüngrem O mesayutetba, amatari, memelenshili ta asüba tebilemtsü ajurubaji tim dang. Nisung ka doctorate zünger liaka shisatsü tasen mebushilokra, küm 10 tsüngda nung alima den mapet akümer ta ashir. Anungji tenzüker ka shisatsü nung update süa alitsübaji arogoi training balalai yoktsüla aser ajungshitsüla. Tenzüker ka traning-i yokbaji arogopur tajangzük asoshi ta metettsüla. Yamaji arogo facility teperi agütsür tangatetba nung merenloker, bendanga agüja tenzüktsü tarungba mali ta asüba purji mapa nung sodi agütsütsüla. Anungji mungdang aser arogoi mapang shia tenzüker takok-makok asangdanga aser iba nung tashi mait aser item nungji melenshitsüla, renloktsüla ta ajungshiteptsü inyakyim ka alitsü junger ta ajiteter. Nüburtemi temulung asü nung dang küm 68 mesüra 70 tashiji inyakdaktsütsüla.  

Arogo ka nung dang sodi memeshi küm aika inyakba ajanga nüburtemi lakteta akümba ya tebilemtsü tulu. Nüburtemi lakteter, saka alternative maliba agi sodia memeshir ta asüba jenjang nung tanü tenzüker aika lir.  Iba tebilemtsü nung Pastor Imli Lemtur-i yamai zülu, “Nüburtemi malaktsüsa tenzükertem tenzüktsü asoshi lenmang tajungtibaji `Tenzükertem Reshuffle after every 5/7 years’ ya ka asütsü amai bilemer. Tetezü, tenzükertem Arogo ka nung, mesüra mungdang nung süaka, retirement mapang matong tashi alibaji khen bilemdangtsü junger. Ajakbo masü, saka tenzüker kar dak rangloker asenoki superannuation ya yanglushir. Tenzükba kümji 60/65/70-a süang, mesüra 50 tashia bener aluyongya, nüburi maginüba tenzüker karbo odang alima matem tashi alitsübasa. Nüburi malaktsüba timtem yabo superannuation melenshiba agi makoktsü amai bilemer. Tenzükeri bendanga agüja tenzüktsüji asenok ajaki metetta lir saka ajakbo kasa masü. Anungji, nüburi malaktsüba mozü tajungtibaji `Tenzükertem ajak, mungdang, college (Aorbo) and Arogo, ajak küm 5/7  nung melenshitsü (reshuffle) ya koda tasa pungmangeraja.” MTBA, KABA aser DABA nungbo fellowship aika aliba ajanga küm pungu shia reshuffle asür aser nüburtemi melakteti inyakba angur. Yamaji Area balala, tzükong tsüngda, mesüra tzükong balala tsüngda reshuffle sütet nungbo ajungtsü amai bilemer.  Pa o nungji semloka, T. Imti Jamir-ia yamai lemsatep, “Asen kidanger Sema nungeri yamaji Mungdang ajanga küm 5 tenzükerbo tanga arogo kati yoker, saka pa/la pastor inyaka ali nung pastor mapai dang yoktsü ta dang masü, saka pa/la sempet repranger mapa balalai yoker… Tangar nungi mapa tajung angazüktsüla.” Saka sempet aser bendanga agüja tenzüktsü temulungtetba aser tanela makara “Term rotation agia nüburtemi laktetba mesüra sabuba solve mesütettsü südi”, ta tarendak o ka Pastor Tiatoshi Longkümer-i shisem. Atangji Yisu kangki apur tila kümer bendanga agüja tenzükbaji asen tenzükba kimongji asütsüla. Temelen shisemba maparenji takok ngua inyaka aotsü asoshi ita sen nung liromedem nungdak aser tanga tebilemtsü aika adoker. Mungdang ajanga inyakyim tasen ka bener arutet nungbo koda jungla ta bilemer.

Tenzüker asoshi Pension scheme

Arogo tenzükertem asoshi pension aser provident fund alitsü kanga nungdak, anungji ABAMi inyak nung ajungtsü. – Onenlemla Imsong

Kodang tenzüker ka mapa nungi anendir panü nungjagi sensaker akümer – Rongsen Lemtur

Ao arogotem aika nung tenzüker ka sodi agidang küm nung ita ka sen agütsüba dak alaka pension aser tanga social security kecha mali. Mapa nung anenba ita nungi kibong aika ala ashi jenjang ajuruba angur. Tanga lima doktsür, Nagaland nung danga sünga Association aikati mungdang nung tenzükertem aser lim arogo nung tenzüker atema EPF aser pension scheme balala lapokja lir, saka tanü tashi Ao arogo nung lim arogo kari inyakba dak alaka Mungdangi achaayangba mangur. Pastor Temsü Jamir-i par arogo nung yamaji inyakba ka shisem, “Ozü arogo nungbo toklang tenzükertem asoshi Employees Provident Fund tenzükja lir. Arishi küm 57 sülen arishi piyong pension agia alitsü. Pension agisangji/agilaji asü-ama ka süra, pa/la spouse-i pension-ji masü tashi agitsü. Minor tanur lira, tanurji küm 15 pension agitsü. Arogotem ajak nung ya ali nungbo kanga ajungtsü ta bilemba agi lemsateper. Moyar arogobo aika iba ya tenzükogo. Iba website www.epfindia.gov.in nungi tejangja zülua angur. Iba ya kanga junger aser asenoki tenzüktet.” Shisadangtsü tongtibang onük ka ta angatetdi.

O-tem

Nisung ajak küm tasazük ka tenzüker mapa nung sodi agir. Tashikadang mera ket keta tenzüka arur, retirement atema jilia plan mesüba ajanga, tenzüker aika toushia aliba ajangashia arudaki. Koda retirement jilia renemtsü tangatetba arogo aser tenzüker nem agütsütsü nungdak ta ajiteter. Tenzüker kijai dang masü, saka arogo aser mungdanga shilem kar ta ajiteter. Iba sensaksem ajanga tangatetba tasen aser mera tasen ka arogo nung agitetdakjang ta sarasademer.

*****