~ Jungshimanen (Osang zülur)
Okila
`Reading for Pleasure’ ta ser chapter ka high school nung azüngba bilemteter. Kaket azüngtsüji kanga tongtibang saka ano tamajung zünga lira ajibo tezüng ta tanur dang ashitsüji nungdaker. Saka, koba ‘teinyak, nung’ ta shidir ajiang tali inyakner ta lesson nungji ashi. – Shilula Imchen
Covid wara sülen (Post-Covid context) nung teinyaktsü tebilemtsü aika YSS nung jembia arudagi. Item rongnung kaji electronic addiction ya asütsü. Lanurtem medemer den sensaksema, asayatepa (socialization) kazütsü sadema mali, saka anogo piyong mobile phone dang amer kazür. Karbo anogo nung ghonda 5-6 (talia asütsü akok) tashi entoker. Video games asayadang aonung memejanger, chi-a mapang shitak nung mechiyunger anungji temang nung timtem balala (health issue) aika adokba lir. Kinunger aser medemer rongnung sensaksem ajema kümogo. Online class atema kangshitepa smart phone alir class agiba ajanga tila tanura anojungi mobile addict kümogo. Iba ya tebilemtsü tulu lir. China, Japan nung mapang ka video games ban asü aser de-addiction centre aika lapoka ao. Drugs aser yi detox indang jembir, saka mobile de-addiction ministry yaa nungdaktsü mapang tongogo. Mobile phone ajanga games asayaba aser porn reprangba ya drug addiction den kasa ta clinically ashir. Iba tebilemtsü indang Yanglushidi Sensaksem Sabang (YSS) nung jembi aser ano tali shisadangtsü asoshi yangi tongmelang agi tebilemba kar lemsateper.
Addiction angatetshiba
Smartphone maden mapa kecha meinyaktettsü puti kati aruogo. Class room nungi tenzüker assignments, project works, shopping, relationships ajak smart phone ajanga inyakba putu. Kasaji tain rongnunga item technology aser media ya taküm lenmang nung tiyongtsü aser taküm yimya (center of life/way of life) kümdaktsüogo. – Zülu Jamir
Inyaksangshi, yimya mesüra chiyungtsü ka dak dang metaloker aliba. Tekolok aser shi temang nung timtem agüjaka pei sasa yimya ka mazüoktetba mesüra chiyungtsü mazüokteti achiba aser item dak dang nendaka metaloker aliba dangji addict ta ajar.
Drugs ajanga tanur tajung aika samaogo aser samadagi, drugs dang nungi tamajungba nisung tekolok, taküm raksadaktsübaji smartphone ya ka asütsü aser ibai alima ajunga tebilemtsü ka lir. Anungji, koba agi nisung ka temang, tekolok, tanela aser yimyayimpong ajak melenshidakja, joko ibai meteni taküm meliteter aser timtem takoksa tulu agütsür iba dangji addiction ta ajatsü akok. Iba tashitaki asen lima menebogo aser Covid sülen iba kümo tuluba kümogo.
Asen Tendak Mobile Addiction
Mobile phone/gadgets addiction ya lokti nung kanga kanga tebilemtsü kümadokogo, asen lima nunga mapang talangka melii, de-addiction centre/mobile, rehab center nungdaktsü. Tila tanur aser students dang masü, kijung lanurtema nungdaktsü. Kibong sensak tiai aiba, mangatettep aser rara jenti mobile addiction ajanga bener arutsütsü. Mobile lar mekümi asenok jemboa alitsü aji ajaki aroka bilemtsüla. – Achila
Tanü media ajanga osangtsüsang tesüngmangtsüka prokshiba (media saturated) tensa ka nung asenok alir. Shisaluyimer asoshi class room nungi tenzüker assignments, project works, shopping yamala ajak smart phone ajanga dang inyaker. Kasaji tain rongnunga item technology aser media ya taküm lemang nung tiyongtsü aser taküm yimya kümdaktsüogo. Pandemic lockdown mapang “time-pass” Smart phone amshidang tanurtem dang masü taintema aika addict kümogo. Ya tebilemtsü tulu lir! Apuani tsüngda sensaksemtsü mapang mongui kümogo. Pastor-tema aika Lai bushiba nung masü mobile phone amshiba nungang mapang talangba entoka alitsü südi. Itemji khen bilemdanga tanurtem dang masü saka tain-a pei sasa azüoktsü junger.
Iba addiction ya tsürabur shirnok kiyim-lanu lir parnok nungi tenzükdaktsütsü lemang aika lir. Kechiaser tila tanur küm ka majungdang nungi video temloka yutsür mapa khen danga inyaktsü merangba aser chi-chiyungdang mobile tsüloka yutsüba ajanga Smartphone-ji surrogate parents kümdaktsüogo! Kinü asüdang nungi iba yimya süpadaktsür, table manners samar aser addict kümdaktsür.
Tanü reprangdangra, apps tapu balala – Facebook, YouTube, Instagram, TikTok, WhatsApp, aser video games yamala online app-tem ya ka khen ka khen ta lapoka amshidang anogo süitemdaktsür. Internet recharge süa amshiba nung sen jenti entoker. Tongtipangsa, online games asayadang sen lakh tema laluba angur.
Mobile Addiction Metetyim
Kodasür pa/la ya mobile addict kümogo ta metettsü – anogo nung ghonda aika mobile amshiba nung mapang entoktsü. Tat. agi, anepdang sakli aser aonung temejangi mobile reprangtsü, chi-chiyungdang aser metsü-meshidang (toilet nung) ajak nung amshitsü, teka nung mobile teti amer dang alitsü, yimdong nung jajadang lenmang masü mobile dang repranga jajatsü, medemer aser kinunger den kazüdang mobile dang amshitsü, tenla kidang tekülem mapang nunga mobile repranga dang alitsü. Mobile melira pa/la takümji mabensa ama bilemtsü aser melitettsü. Joko mobile dak metaloker (depend) dang alitsü. Tekolok amshia mapa inyaktsü aliba ajak mobile nem dang inyakdaktsütsü, tat. agi calculator; aser temulung nung ayutsü nungdakba ajak mobile nem dang yudaktsütsü – memorize masütsü.
Arogo Teinyaktsü
Tanurtem dang mobile tamshi ta amokmerena masü saka mobile amshitsü melena mapa ka agütsütsüla. – Shilula Imchen
Tang tashi nung arogoi iba tebilemtsü anepaluba nung shilem kangabo magir. Arogo nungi tenzüker schools aser lokti ajunga nung media education ya peria agütsütsüla. Kechi addiction südir süaka iba ajanga koda taküm ka raksatsür (ill effect sensitize) aji tuteta sayutsü kanga tongtipang aser iba dak metaloker aliba tejangraba (carving desensitize) anendaktsütsü merangtsüla. Yimdong nung signboard, flex, billboard nung item awareness zülur yutsü nung iba jagi terabo yaritsü ta bilemer.
Jembiba aser tebilemba ashiba (theory) agi dangbo addiction nungi jenbutsü tamakoktsü. Anungji, iba tongpang tebilemtsü akoktsü asoshi Arogoi item mapa ya inyakdaktsü nung koda? (i) Tenla ki rong atepba, (ii) Arogo kisü-jensü mapa, (iii) Kibok-kisem nung anir jajaba, (iv) Electrification, (v) Sound System amshidaktsüba, (vi) Coffee shop lapokba, (vii) Ola-angla mapa balala sayuba, (viii) Chiyungtsü balala yangluba (ix) Aben-süoshi, painting balala mapa, yamala aika inyaktsü akok. Parnok akok tashi socialize südaktsütsüla. Arogo ka nungbo, tesem tezü ka nung merongteper PUBG aser Mobile Legend tournament asayatepa alirtem to, mobile reprangtsü mapang mongui joko ita junga mapa nung nokdaker de-addiction asüba kuli lir. Anungji, rongsen ao mesasai Arogoi item mobile addict-tem ya anepalutsüla.
Sorkar Teinyaktsü
Mobile addiction nungi pei nübur kümzüka ayutsü asoshi sorkar teinyaktsü tulu lir. Online classes ya mapang tatsütiba nung agitsüla. Mapang talangka kodang online classes/exams agidir, ibai ajanga tanurtem aika phone amshiba yimya süba akümer. Okila nung ashiba ama, school lesson nungto – ‘nung’ ta mashi tsüngda, junga shisadanger iba melenji kechi asüba tajungba asütsü aji ‘alternative’ ka renemer atatsüla. Yamaji asenok rongnung aliba lokti temenen (necessary evil) ka den raratsü kanga tasak aser iba atema tashiyim (coercion) agi masü, ibaji melena tanga mapa (substitution methods) teinyaktsü shisadangra kanga ajungtsü.
Shisashiba yayim (Education system) ya tashir/takari zülua yutsüba azüngba (theory) nungi tanü mapa balala inyaktetba (skills development) dangi meyiptsü mapang tongogo. Azüng-zülu metetra aser iba den teinyaktetba balala nung tumulung agütsüra, Mobile Addiction nungi dang anenbaji masü, saka asen lima tangar menüpa takar akümtsü.
Loktiliba Teinyaktsü
Nungdak maka nung phone amshiba nungi pilatsü atema, anogo shia anepdang nungi aonung tashi teka mapa ka mesüra kabosa inyaktsü sentong yanglutsüla. Atangji, mapa maka kazübaji temenen adenshia mapa inyakdak mulungjang ta Apijemtsü Shin kaket nung angur. Mapa-a ibala ya inyakang ta mesayu aser magütsü saka mobile-a tamshi ta ozüng agi tashiyim amshia anendaktsütsü merangra rara tulu adoktsü. Mapa inyaktsü melira kaket tajung alia bendener library lapoker azüngtsü ajungshi nunga koda? Media education peria makaba agi, tanü tamakitsü, olulu (unwanted videos/messages) jenti perokshir aser lendongi air. Akok tashi tsüraburi tanur nem tim shisatsü agütsütsüla.
Tenlaki nungi tenzüker sorkar süshia, nija süshia kisü-jensü zünger mezüngma crore jenjang nung yanglur. Item project ajak aener nem dang inyakdaktsür! Asen jala jabasotem mapa mangur Video Games aser Social Media balala nung mapang entoka kazütepdang, aener nem sen talep-talep agütsür aser asen lima nungi sen ajak pei limai senzüka omar! Parnok anogoshi mazungi inyaker meinyakma inyakdang asen chirtem kazüteper! Hao, ajakibo kisü-jensü mapa meinyaktettsü akok, saka parnoki inyaktetba mapa jenti lir. Ibai ajanga rongsen asen lima nung dang alitsü aser tershilem-a renloktsü. Saka, tejashitsüka aseni asen sasa asen nisung dak temulung malemer, tzümari inyakba ama meinyaktettsü ta bilemer!
Kibong Teinyaktsü
Tanü smart phone amshiba ya tanurtem asoshi dang masü taintem asoshia tebilemtsü tuluka kümogo. Tanurtemji khen yutsür asenok taintema mobile phone amshiba agi apauni tsüngda sensaksemtsü mapang mangu kümogo. Pastor-tema aika (with due apology) Laishiba bushiba nung masü mobile phone amshiba nungang mapang talangba entoka alitsü südi. Itemji khen bilemdanga tanurtem dangi maodang asensasa asen azüoktsü junger. – K. Temjen Jamir
Tanur ka kidang anükalema pei tsüraburi ashiba ajak shitak ta amanga aliba senti mapang ya tsüraburtemi melalutsüla. Laishibai ashiba ama pei aotsü lemang nungji sayutetra pa/la tain akümdang iba nungi mepilatsü. Digital Age nung asortemi digital gadgets amshitsü shiadoker alir. Anungji tamshi ta ashitsübaji kanga shisa maka lir. Saka parnok dang odia tajung-tamajung indang ashitsü tsürabur khuret lir. Tsüraburi kechi ashir ta masü saka kechi inyaker ibaji chirnuri angazüka benshir.
Kar-i ashir kokra tanurtem college aser universities zünga aodang ang smartphone amshitsü freedom agütsütsüla; tsüraburi guide süa phone amshidaktsütsüla; tsürabur-shiai media values masü, family values generate asütsüla; social media nungi social interaction nung temulung agütsütsüla; mobile phone den kazütsü melen tsürabur, adianu aser pur medemer den kazütsü aser jembitsü angazüdaktsütsüla; aser asenoki tanurtem nem smartphone koma amshidaktsüner yamaji asenokia amshitsüla.
Kibong nung tsüraburi item ya melenshi nungbo Mobile addiction ajemtsü südi:
- Tsüraburi anir video games asaya ki mapa ajak nangtena ayuba.
- Mobile nem babysitter inyakdaktsüba.
- Unlimited mobile amshitsüba.
- Apuani temeimtep chirnur dang mesayutetba.
- Tetsü oshi mejembitetba ya asen tai ta mebilemba, yamala.
Nija Teinyaktsü
Tanur aser tain tebendang makai Mobile addict akümtsü ana nung lir. Alima nung akaba ajak mobile nung lir; itemji tasü tonga reprangaka mereprangmatsü! Anungji kechi reprangdir- reprangaka nükjidong tejangja yur reprangtsüla/amshitsüla. “Time-pass” atema mobile-ji amshira ne taküm idakji tempangtsü! Tamalen onük nung shia aliba ama – nai ne sasa mobile addiction jenjang asadangang. Metetsümonga pei sasa pei mazüokra (self-control) kechaia na mazüoktettsü.
Meteta Alitsü Kar
Social Media tapu balala aika ajanga shisatsü aser tangazükba jenti angur. Atangji, channel ajakbo tajangzük angudak masü. Tsüraburi pei chirnur 24/7 monitor süa alitsü makok. Anungji “Google Family Link” app aser yamala app tapu balala amshia tsüraburi pei chirnur kechi app mamshidaktsüner itemji block süa yutettsü akok.
Tsürabur indang mobile phone amshia chirnur games asayaba ajanga tongtipang call aika magizüki süidaktsüba lir. Chirnuri bank account miima amshia sen jenti samaba osang kaket balala ajanga angashir. Tawa Madhya Pradesh nung, class 6 student kati “Free Fire” online games asayadang par tsürabur sen ₹40,000/- miima amshiba guilty feeling ajanga sosetta (suicide) asüba angashiogo. Kidang chirnur mood mejungi dang aliba ya online games tali asayaba ajanga lir. Kechiaser online games teimba raratepba dang lir. Tsüraburi, tesayurtemi, lenirtemi aser Arogo nung tenzükertemi item dynamic-tem ya kanga junga meteta parnok den deal asütsüla.
Otem
Tanü digital age nung smartphone nisung shia akatsü tenüngdaktsü kümogo. Aji oda süaka, ibai tim lemang nung mamshira asenok kanga akoksatsü! Lia-liabo smartphone de-addiction center nungdaka akümtsü südi. Smartphone-ji nisungi yangluba oset ka, saka Tsungremi Pa mesükba nung yangluba nisungji iba oset nem anishidaktsübaji tamashi ta asenoki metetdi.
Tsürabur, tesayur, lenirtem yamala ajak smart kümra tanurtemi smartphone den masü asen den kazünütsü. Tanü putu nungbo smartphone mamshiba jagi asenoki tangar memeneptsü kechiaser ibai ajak asoshi tesayur tajung ka lir. Asenok taintem teinyaktsüji, mobile nung tajung-tamajung indang sayutsüla aser mapang amshiyim angazüdaktsütsüla. Laishibai ashiba ama tanur ka pei aotsüba lemang nung sayutettsüla aser pa/la tain akümdang iba nungi mepilatsü. Anungji asenoki ibai tenok-tenoka angazüker mapa küma inyakdi ta ayongzüker.
*****
The Nokinketer 