Elizabeth Cady Stanton nungi Tangazüktsü kar

~ Bendanglemla Longkümer

Okila

America lima 19th century mapang loktibaren yimyaji reprangdangra tetsür aser alartem atema kangasa tammang tia nung liasü ta otsüren nung azünger. Item telok ana ya kenyongi dang jenjang makaba tia nung lia aru, tamangba nung süshia, loktilibaren aser yimsüsübaren nung kecha shilem makaba roko liasü. Tetsür kaji kibalembua aodang ozüng agi laji senmang kecha maka, kinungbu kübok alitsüba dak alaka la temeden meyong  kecha mali asü. Iba ama tensa ka nung nüburtemi moa Obendanger kibong ka nungi jala ka soteta lai koma temelenshi tenzük iba otsü tatsü agi yamai lemsateper.

Elizabeth Cady Stanton taküm otsü tongmelang agi

Elizabeth Cady Stanton, lar tsürabur chirtem ter-ka (11) rongnung ti (8) buba, la November 12, 1815 küm aso. La lanuwa asüdang nungi tebu shiba Obendanger (judge) aser Congressman ka liasü, pa mapa inyakba takdang nung oa tebu mapa inyakyimtem reprangasa (observe) amen. Idangji lai tetsür atema temeten (senmang amangtsü temeten) temzüng aika nung metok meperi aliba reprangtet aser itemji metongshia yanglushitsü la tejangraba aküm. Ibaji tetenzüker sür lai loktilibaren, tamangbaren aser yimdenren nung tetsür temeten atema temulung agüja senden balala nung shilem agi. La kibong kümer ajangshiba tongtibang kaji American Anti-Slavery Society senden ka nung atentsü aodang tetsürbo senden alidak kilongi maniok, koba ajanga la aser medemdertemi tetsür jenjang aser temeden kecha makaba indang shisadangba nung temulung agütsütsü tenzük. La kibong mapa den, chirnur tila asü nung ainlen aiben mesenzütettsüsa aküm saka la atema hatiyar tulutibaji maneni züluba ya liasü. Ibaji ajanga alimai la ola angashia aser angateta aküm. American Constitution nung 14th aser 15th Amendment-ji (which enshrined black voting rights in the constitution) magizükteti alidang la den medemer Susan B. Anthony tenati iba anema ola adok. 1848 küm tetsür yimden nung temeden asoshi ola adoktsü nüngdak ta angateta senden ka Seneca Falls nung ayonga yimden, lokti aser tamangba nung tetsür temeden onük nung ajemdaker terenemba ka koba dang “Declaration of Sentiments” ta ajar, ibaji zülu nung renem. Item rongnung tongtibang onük kar yamai: Tetsüri senmang amangtsü makokba, tetsüri meyongnem agütsütsü makokba, tetsür medeni teburtemi renemba ozüng nung haihaura akatsüla, balalula dang chirnurtem kinungtsü den melidaktsüi tebu den dang lidaktsüba, shisaliok temaba jenjang mebushitetba, arogo nung tongti shilem magitetba, tai asüyonga tebur dak metaloker dang haihaura kaa alitsüba jenjang, item tebilemtsü onüktem benoka melenshitsü takhangba ola adoktsü ajungshitep. Saka item onük rongnung tongtibang kaji tetsür meyong temeden akhangba ya lir. Tetenzüklenbo ibaji aikati magizükteti nanüng ola adok. Aikati ibaji haihaura kaa mapang talangka magizüktetaka tetsür yimden nung temeden atema tentetba kimong nung iba onükji tongtibang ka aküm. Tetsür nem meyong temeden magütsür asü nung, teburi latetba ozüngtem, aginüang taginü iba ozüng kübok tashi angaa alitsü talenba liasü. Meyongnem agütsütsü temelaba mali ta metet sümonga, tata menden shimba nung shilem agitsü nungibo ozüngi soita mali ta sür Stantoni national office atema shilem agitsü lemtet. Tetsür tebur ajak kasa temeden atema lai inyaktsü temulungtetba nung iba meraji agi. Yimsüsübaren nung sentakba telok tentetba dak alaka la aser medemer Susan B. Antony tenati Civil War mapang nung Women’s Loyal National League telok tenteta Constitution Amendment 13 buba yanglushiba nung shisatsü agütsü aser alartem nem nüchiso bener arutsü.

Tetsür meyongnem temeden anguba

Küm 72 sülen, 1920 küm 19th Amendment ajanga America lima nung tetsürtemia tebur den kasa polling box nung meyongnem agütsütsü temeden angu. American otsüren nung Suffrage Movement dak alaka ano Stantoni tayongzükba agütsübaji, tamangba yimsüreni tetsür jenjang aser temeden meyongnem nung shilem tulu aliba indang tuteta Khristan Laishiba aser arogoi tetsür nem la tim meyongnem abensaa magütsütetba indang shisangtsü. Iba tensa mapangji tetsür dang nungi tebur tekolok tuluba aser tereprangtsüa balaka koba agi teburtem jenjang temaba ta asüba tangatetba liasü, aser item tangatetbatem aliba ajanga aiben tetsür atema loktiliba balala nung shilem agitsü tetsükdakba/tenokdangba ka liasü. Anungji ibaji nunga ta shitettsü/prove asütsü atema lai la asüdang la tekolok Cornell University for Postmortem Preservation and Study nung research agir atema ayutsü la temulungtetba liasü. Saka kodang la asü, lar chirtemi ibaji benshitsü nungnanga metenla.

Elizabeth Cady Stanton aser la den shisa ajemertemi tarutsü America lima nung dang masü saka alima tesem aika nung lai tsükloktsüba milen tanü tetsür temeden meyongnem ayongeri ibaji meremsepi la mangdang atalokdakja tetsür jenjang yanglushia, ajungketa aser melenshia odagi. Stantoni la akümli nung meyongnem magütsütetaka lai tarutsü putu atema tetsüria pei meyongnem agütsütsübaji (exercise) “La meyongnem, la temeden” ta ayongzükba mangdang ataloktetba yong tetsür tia aser jenjang ajungketa, tanübo America nung tetsür Tatong Tir Kamala Harris mena lir. Iba dak alaka ano Hillary Clinton 2016 küm mezüng tetsür Tir menden atema electoral votes angu. La jakdang 1872 küm Victoria Woodhullia Tir menden atema election nung shilem agiba ajanga yimdenren nung Tetsür Temeden Takotsüng (Women Suffrage Movement) tenzükba nung sendaktepa lir. Ano küm aika sülen United Nations General Assembly, 1948 nung kintem telungjem nung “The Universal Declaration of Human Rights, Article 21” nung tongtibang telemtetba agiba kaji yamai lir: Nisung shiaji pei linük government yangluba nung shilem agitsü tim lir. Public service ajak nung kasa shilem atatsü tim, aser government tamendakdakji nüburtemi mulungbaji asütsü, iba temulungtetbaji nüburtem ajaki shilem agia, miima meyongnem (secret ballot) pei meyong magütsüba ya asütsü. Meyongnem agütsütsübaji linük ajak nung fundamental human right aser aji alima ajak nung amshitsü tim ta sayur.

Tanü Naga nunger tensa den medemdanger

`Kü Meyongnem, Kü Temeden!’ ya ajaki angateta liaka, tanü Naga lima nung tetsüri election nung shilem magiteter.  Kuli kar:

  • Senso nung tetsür metendaktsür;
  • Tetsür nem yimsüsüba menden agüja maru aser yimsüsüba mendenbo tetsür nem magütsütsü ta angatetba;
  • Meyongnem tashiyim amshia agüjadokba;
  • Tetsür yimden yimli indang yanglushitsü jembitsü sabang magütsür;
  • Yimtsüng yimsüsüba nung shilem magütsür;
  • Ao senden nung tetsür metendaktsüba.

Item ajak yagi tetsür meyongnem temetet samadaktsür. Tanü tetsür meyongnem temeten aser yimden yangerba nung tebilemtsü kar:

  1. Tetsüri yimden nung shilem magitettsü/magitsüla ta pei sasa ila bilemba mulungsentsü – tetsürtemi iba mulungsentsü koktettsüla.
  2. Tebur shirnoki akhidang nungi tetsür nem yimden yimli tashi agüja aru aser aji memelenshili ta asüba – nüburtemi ibai tai ta shitettsüla.
  3. Tetsür jenjang tilaba ta Lai tai tesayuba aser sayutsüngiba – Ao lima nung traditionalist sayutsüngir aika lir aser itemji aitsütsüla. Laishibai kechi ashir iba dangi meyiptsüla.
  4. Tetsü-tebou tangatetba ammeter tetsür yimden nung shilem maka ta democratic rights anema nokdangba – iba tangatetba ya tai aser anentsüla. Tetsürtemi election nung shilem agitsü jangratsüla aser ajungshitsüla.

Ano ya metetdi: Pei meyongnem magütsübaji aikati nemjema mebilemer. Kecha masüar! Tangar ka tulur akümtsü nung kechi ta bilema meyongnem agütsüi maoba. Ano tamanger kati election nung shilem agibaji temenen, anungji iba nungi pilaa alitsüla ta tai tangatetba agi asen nüburtem yimdenren nung tongtibang shilem ka magir ta angatettsüla. Elizabeth Stanton aser ano aikati iba temeden atema pei taküm, azü tenlaa noktakba ajanga tanü nüburtemi meyongnem agütsütsü yimli mungutet. Asen limabo democracy lima asü nung tetenzük nungi ibala tenokdangba mali asü, yimliji odang lir sür nung polling boothi oagi shilem agitsüba mejangraba aser mebilemba ajanga tangariang nü/kü meyongnemji agüjadoker. Iba dakji alaka tanü pei temeden meyongnem yoka chiadokba yimya tamajung ka tenteta lir. Yimden yangerba nung pei meyongnem senti aser ibai sen yong yoka  machitsüla. Sen yong ne meyongnem yokra nai pei lima ayoker, memeimer ta angatetdi. Aben jagi asen lima ochiba yimdong nung laodakja lir! Sen yong pei temeden meyongnem yoka chiadokba ajanga tarutsü tia, nükla yanglutsü asen ket nung tashi makai, ochiba ola madokteti akümer. Ochi agi mesüi tashiyim agi lenisüba menden nung amenertem matsüngdang asen lima yanglutsü (develop), renloktsü atema arok shilem asütsü tebang mekashiteti kümer. Tatishitsü agi, tzükong kar nungbo lenmang mali, arogoiang tenla sarua lemnang yanglur, saka nüburtemi ochi ola madokteter. Kechiba? “Ne Meyongnem, Ne Temeten!” sen yong ayokba ajanga lir. Tanü asen nüburtem, joko pei sasa pei matsüngdanga sünga ochi meshiteti kümogo, anungji alima melenshitsü bilemra, “Clean Election” atema süoki yia bilemra, pei dak tamasa ochibaji amenloktsüla, aji ta sürapang nüburtemia/alimai ne dak temulung alemtsü. Rongsen yong masü saka ochi aser tindang mulungsentsü agi asen taküm melenshir külen asen kinunger aser kiyongera iba shisatsü jagi ayongzüktsüla.

Yimdenren nung shilem agibaji temenen ama bilemer anungji Khristan/tamanger kati iba nungi pilaa alitsü merangba jagi alima yangluba nung shilem tongtibang ka magir ta bilemtsüla. Tamajung ta metetsümonga odang toktsüba, pei meyongnemji pei temeden meyongnem ta angateta nüburtemi meyongnem agütsüba (exercise) nung shilem agitsüla. Kija shiai iba ya mangatet ashi, election mapang tashiyim amshiba yimya ya maidoktettsü. Nisung shiai angateti, pei meyongnemji pei temeden anungji nai aser ni iba nung shilem magira, alima tejakleni aotsü sentong nung tongtibang shilem ka magir ta bilemtsüla. Na aser ni iba nung sentsühtsür ka masütsü kümdangtsüla. Aji süra tanü Nagaland nung Clean Election campaign ya takok mapa asütsü.

Melepzüng/Tangazüktsü onük kar

Elizabeth Cady Stanton taküm nungi tangazüktsü tongtibang kar yamai angur. Mezüngbuba nung, pei sasa moutetaka, tezüluba ajanga lai alima nem la ola angashidaktsü. Ibaji aikatibo meinyaktettsü südi, saka tanü asüng social media platform balala ali nung, itemji amshia, asen lima nüburtem, yimsüsübaren, tamangbaren aser loktilibaren inyakyim koda tajungba melenshia aotsü item tebilembatem metangoktsütsü ajungshiteptsüla.

Tanabuba nung, tamakoktsü amai saka lai tasü itta, nisung ka temeden atema onük balala nung ozüng melenshitsü ayongba nung küm talangka sülen nüburtem nem tongtibangsa tetsürtem loktilibaren talenba nungi nüchiso agütsü. Tanü tetsürtem ochimashi sobaliba talenba kübok lir aser iba atema ochi yimyim agütsütsüla.

Tasembuba nung, ozüng nung kenyongi dang maliba inyakyim aika nung temelenshi bener arutsü, talisa voting temeden anguba dang masü, candidate ka asütsü temsüa aküm. Tanübo meyongem temeden dang masü yimsüsübaren menden nung tetsür amentsüsa loktilibaren yangertettsübaji Stantoni meranga inyakba ajanga ta meteter. America nung tetsüri meyongnem nung shilem agitetba ajanga yimsüsübaren aser loktilibaren nung inyakyim aika yanglushia arudar. Tetsürtemi yimden yimsüsüba nung tokteptsü jangratsüla, ajungshitsüla aser temulung ulutsüla.

Pezübuba nung, pei shilem kechi aji pei-isa inyaktsüla ta asüba tangatetba agütsür. Tangar majungba angur, jembir saka pei teinyaktsü temeden meinyaki mokorai aliba ajanga teraksa lima nungji asenia shilem agir ta metetdi. Yimsüsür anema jembitsüba dang nungibo kechi majung aji yanglushiba nung shilem agitsü nisung shiai mulungtettsüla. Aser aji koda sür shilem agitsü ta süra, pei temeden koba meyongnem temeden lir ibaji tangar nem rakzüker meyoktsüla, sen/rongsen yong mayoktsüla, saka pei-i koba lenir ajanga lokti tejakleni anitsü sempet akaba, ochishir lenir shimtsü nü meyongnem ajanga shimtsü lemtettsüla. Aseni ibaji meinyakra asen temeden meyongnem tangar süngra nungsa alena lir ta meteti. Meyongnem ayokbaji temenen ta angatetdi aser tarutsü senso yoka achir ta angatetdi. Tatemsa, Stantoni la tashi temeteter kibong nungi soa intetba jala ka süaka lai tekübok nung aliba nüburtem atema temulung agüja la taküm bendanga agüja tenzük. America nung loktilibaren ajungtsü mechi tebur aser tetsür, nüchiba aser alar ajak atema temeden meyongnem akatsüla ta takhangba sendentem nung shilem agi. Nibo junga lirji, tangar ka timtem jagi kü dak kecha masütsü ta tangatetba nung asen sasa loktilibaren ajungketdaktsüba maparen nungi atsünga melili. Saka arok ajungtsü mechi nung kechi majung aji reprangteta tim shisatsü lemsatsü asen sasa rataa melili. Yamaji süra asen lima rongsen ketsüng nung tangar memenepba, terenlok makaba, pei atema dang bilemba item mesükba shirang tapu ajak nungi nüchiso ngua ajaki shilem tajung agia asen Naga lima tajungba yangluloka, melenshia aotsü. Anungji mangdang akaba lenir shimdi. Lenir shirnoki lokti terenlok atema kecha meinyak, saka election nung sen meyongnem alitsü aser tashiyim amshia tata menden angutsü meranger parnok nem khenyongi yimsüsüba menden magütsütsüla. Parnoki asen lima yoka achitsü aser teraksa bener arutsütsü. Anungji “Kü Meyongnem, Kü Temeten” ochi nung ammetdi ta ayongzüker.