Baptist Pastor Martin Luther King Jr taküm nungi tangazüktsü

~Sashikümla Longkumer

We need leaders not in love with money but in love with justice.

Not in love with publicity but in love with humanity.

(Sen meimer masü ochi meimer lenir nüngdak.

Pei teyaksang sayuba masü nübur meimer lenir nüngdak)

~ Martin Luther King Jr

America nunger lokti taküm temelenshi adoktaktsüba nung Baptist Pastor Martin Luther King Jr (MLK) ya lenir tulutiba rongnung ka ta agizüka, pa nem akhüm agüja American lima ajunga nung 2018 küm nungi 4th April, koba anogo pa temesüng shilu (white racist) phukümer-i tepset, iba anogo National Holiday US amonger. Iba den Baptist tamanger teloki sendong balala yanglua nübur tsüngda telemsa adoktsüba ochimashi maparen entoktsü tayokzükba agutsür.

MLK-i tanak aser temesüng shilu ana tebendang khenmechitepi ayuba aser iba dak sentakba ochimashi temzüng, inyakyim ya Lai tesayuba masü, Khristan telok rongnung malitsüla, aser arogo inyakyim yanglushitsüla aser tesayuba melenshitsüla ta nüburtem ajongmeso aser tanak nisung temesüng nunger alar talenba nungi nüchiso angu. MLK-i azü metenla nungbo tanü tanak nisung koba jenjang nung lila ta bilemer.  MLK nungi Naga yimden yanglushitsü tangazüktsü aika lir aser tongmelang olen ka lemsateper.

Martin Luther King Jr taküm

Dr. Martin Luther King Jr Atlanta, Georgia nung January 15, 1929 küm aso. Pa pastor chir ka liasü. Tetsü-tebou nungi Tsüngrem tenzükba kibong nungi. Tebou Ebenezer Baptist Church, Atlanta nung Pastor küm aika inyak. MLK tepsetdang kasa arogo nung tebua co-pastor inyaka liasü. Pa tanak nübur asoshi lapokba school nung High school aser BA tashi azüng aser  Tsüngrem tenzüktsü asoshi Crozer Theological Seminary, Pennsylvania nung join asü aser 1951 küm BD renem. Iba sülen Boston University nung 1955 küm doctorate renemer külen Dexter Avenue Baptist Church, Montgomery, Alabama nung pastor inyak. Yisu Khrista tanela aser shi taküm anaprongla nüchiba agütsütsü atema alimai aru ta akang akanga ammet, aser shilu kati ka alenpanga tajemrepba jenjang nung ayubaji tai ta angateta pai tanak nübur temeten atema noktak.

MLK nüburtem tasü tait aser ochishir lenir ka ta meteta akümbaji “bus boycott” movement ajanga meteta aküm. Bus nung tanak aser temesüng nunger na meyoktepa külemi mamentsü ozüng liasü. Iba ozüng memelenshi tashi bus nung mamentsü ta MLK-i anir 1955 nungi tenzüka anogo 382 tashi “bus boycott” longkak aitba December 21, 1956 nung anen. Supreme Court-i bus, train aser public places (park, restaurant, etc) nung tanak aser temesüng shilu memeyokteptsü ta aliba ozüngji tai aser melenshi. Tasü meti kümdaktsütsü atema longkak aitba mapang MLK aiben jail nung ayu, azük aser pa südaktsütsü atema par kidang bomb pokloktsü. Künü pa temesüng nungeri tepsettsü ta metet, saka iba jagi kodanga pai tasü maiti mali liasü. 1957 küm pa Southern Christian Leadership Conference nung mendenbuba shim aser iba telok ajanga tanak shilu anema ochimashi mapa anema azü metokshi longkak aita raratsü lemtet.  1957 nungi 1968 küm tsüngda MLK-i mile million trok tashi jaja aser 25,000 ben tashi tanak temeten indang telok balala nung jembi. America lima koba state, jaka nungsa tanak nisung anema meketmeseni amshir, merenshir aser sensamasaja benshir ta angashi, item tesem jagi oa longkak aita ochi akhang. Nüburtem ayongtena ochi ola adoktsü ajongmeso. Yamaji mazüngi liakasa, pai iba mapang  nungji kaket pongu tashi zülu aser ocet aika zülu. Yamaji tasü itta azü metokshi tanak nisung temesüng nunger talenba alar nungi nüchiso atema noktakba, raraba atema pa küm 35 tain  asüdang Noble Prize agütsü. Alima nung tanubuti Noble prize angusangji pa liasü. Noble prize $54,123 angu ajakji pai nüburtem nüchi aser ochi tongpang raraba nung amshitsü tenla agütsü. Yamaji America lima nung temelenshi tulutiba adokdaktsübaji Baptist Pastor MLK ajanga ta tanü tashi züngshir.

Temesüng nunger tangatetba aser inyakyim anema MLK-i noktakba

Temesüng shilui parnok jenjang ya balaka ajongketa Tsüngremi ajak dang temaba yanglu ta sayu. Tanak shilu ya tekolok tajemba aser shitakba Tsüngrem mesükba nung meyanglu. Sentsü tanak ya Tsüngrem atakatem temaitsü. Ham nungi jakzükbatem aser alar asütsü yanglubatem ta sayu. Yongji sentsü tanak ya shiruru dang nungi tera dang jenjang tuluba ta angatet. Iba tangatetba dak ajemdaker tanak aser temesüng bendanga ayutsüla (racial segregation) ta sayu aser inyak, koba ajanga tanak shilu timtem touchi aika ajuru.

1441 küm nungi tenzüka, Portuguese nungeri sentsü tanak nübur shishilembaba ya tenzük. African nungi tanak nisung merijang aika pur oa America aser Europe nung alar asütsü ayok. Kibur shirnok ket nung alar aika liasü parnokji takar ta züngshi. Kechiaser tanak nisungji meimchir ama masü, oset-tsüset ka amai dang bilem. Temesüng nunger Baptist pastortemia dena, alar yua liasü. Nisung karbo alar 300 tema liasü ta otsü nung azünger. Tashiyim agi tanak nübur nem gari, rail lenmang, ki, apu, shini lu (sugar plantations), kümpa lu (cotton), moko lu (tobacco), süngo lu (tea), chi lu (rice), shiruru metsüba ano aika taah teperi magütsüi tashiyim agi inyakdaktsü. Iba amaji tashi mapa ajanga temesüng nunger aika takar aküm.  Tanak nisung tekolok tajamba ta angatetba, tanak nisung school nung azüngtsü memela, bus, train, school, tekülem ki nung temesüng nunger den külemi meyoktepa amentsü, azüngtsü memela, külemi  langpang ka nung mener chiyungtsü ta asübaji pungmang liasü. Kiyong ka nung külemi meyoktepa alitsü memela. Kiyong balala nung, lenmang balala, tzübo, hotel, dokan balala liasü. Tanak pur nem yimden yimsüsüba menden magütsü. Sentep ki balala liasü. Temesüng puri Kibuba Benjong tanak pur nem magütsü. Yimden maparen nunga second class citizen dangi tamajungba jenjang nung yutsü.  Putu aika dang meyongnem agütsütsü memela. Item tashiyim anema MLK-i anir August 28, 1963 Washington DC-i nisung 2,50,000 atenshia alidang pai “I have a dream” ta asüba ya jembiba lir. Pai tasü itta “I have a dream that my four little children will one day live in a nation where they will not be judged by the color of their skin, but by the content of their character.” Ochi mapa nung telemsa mali anungji, Tsüngrem tsüngdang tanak, temesüng, tetsür tebur, alar nüchi ta telemsa mali. Tanak ochi temeten mangu tashi noktaktsü ta pai “No, no, we are not satisfied, and we will not be satisfied until justice rolls down like waters and righteousness like a mighty stream….”  Yamaji American lima künübo ochi agi koktettsü  ta ayimoktsü. Ochi agi azükba marem temesüng nunger shilu phukümertemi (white racist) April 4, 1968, MLK Memphis, Tennessee nung tepset. Saka pai tasü itta noktakba ajanga US nung tanak shilu jenjang tajungba ngutet. Tanüa pa mapa aser shisatsü tarok ajanga ochi nung  tasü itta noktaktsü ajongmesor aser tasü tait tanela agütsür. Ochi nokdangtsü makok. Ochii teti takok angur ta MLK takümi kuli asür.

MLK amai Arogo nung tenzüker kwikati ochi nung noktaktettsü?

Asen lima nung arogo tenzükeri ochi nung tasü itta menoktaktetba ajanga teraksa aser ochimashi jendi adoker. Tanir lira nüburtemi anitaktsü, saka arogo nung tenzüker aika “Arung Yanglushidi” ta ochi nung noktaker mali. Ni iba ochi ya jembia, ochi mapa inyaka ochimashi anema noktak nung nüburtemi kü dak mesaklokra, ni sempara, sodi agüjadokra ta asüba tasü mait tebilembatem nem aika kokdaktsür mesüra ochimashi agi kokroka nendaktsür ola madoki anak aowi temloka lir. Saka MLK sen meimba, popularity bushiba, kecha meinyak lokti nung lenir ta khonang asoshi masü, saka nübur asoshi bendanga agütsütetba tasü tait lenir ka liasü. MLK-i shinga metsübu, Tsüngrem dang tsübu. Lokti nung temelenshiji azü tokshia raraba ajanga masü, saka temeim agi, azü metokshii tai temenen tuteta ashiba ajanga dang temelenshi bener arutsütsü ta metet. Yisu Khrista tesayubaji tashiyim agi azü tokshia nok-nü agi masü, saka temeim aser ochi ajanga ta angatet. Anungji MLK-i non-violence ajanga dang temelenshi bener mapadong ajak inyakj.  Naga lima nung temelenshi bener marutetba kuli kaji asenoki azü tokshia raraba ajanga nüchiso bushir. Naga yimden latet nung MLK ama non-violence leader nüngdak aser aji arogo tenzüker nungi adoktsüla aser anitsüla. Nübur ajonga non-violence ajanga temelenshi ta arakzütsü movement kata arogoi tanü tashi Naga lima inyaka mali. Ya arogo tashi mait ka ta metetdi.

Kodang ochi nung noktakba ajanga ochimashi lenir akoksatsüsa kümdir, parnoki sen, tashiyim amshia ochiji anemtsütsü merangtsü. MLK-i aniba non-violence movement tashi meit-i kümdaktsütsü asoshi sen aser tashiyim amshi, saka lenir-i ochi nung ammet nung mekoktet. Temesüng shilu atema tanak nisung nüchi kümra shibai alar mapa inyaktsütsü, shibai alu mapa, shibai ki mapa inyaktsütsü ta asüba khuret tulu liasü. Pastor kati yimjung atema inyaktsübashi, koda sür yamai nübur rongnung makmakshimak adokdaktsü ta tasü mait indang jembi aser aitsü. Pastor ka teinyaktsüji tanela anir aruba mapa tongtibangba masü no ta jembi. Saka MLK-i ochi atema tasütsü metsübur ta noktak. Tanak nisung nüchi mangu tashi longkak aitsü ta noktak. Tanak nisung iba lima nüchi  mungutetra kotak yimli koda sür ajangzüktettsü ta sayu.  Ochi nung tasü itta noktak nung MLK  taküm alidang 25 tashi jail nung pok, 4 ben züka merenshi. Tatemsa iba nisung ya tepseta meindok nungbo menokdangtettsü ta bilemer white racist-i MLK tepset. Kasaji Mahatma Gandhi India ya secular state ka asütsü nüngdak ta noktak nung Hindu fundamentalist-i kaset, Nelson Mandela, Aung San Suu Kyi, a.a. nüburtemi mulungba yimden asoshi noktakba ajanga tashiyim yimsüsüri jail nung küm aika pokba ayuba nguogo. Asen kümtetdakba Yisu Khristaa ochimashi yimden yimsüsür dang nenok sensaker ashioktsürtem, aser tamang yimsü lenir dang nenok tiyazü tesayur ta aitsüba ajanga pa kangki nung meta.  White racist-i shi temang tepseta entok, saka MLK-i ochi nung noktakba metepsetet. MLK-i taküm tenla ajanga tanak nisung alar jenjang nungi nüchiso angu. MLK ama arogo nung toklang tenzükertemi ochi nung pei taküm kwikati tenlatsü mulungtettsü? Asen lima temelenshi aginera MLK ama lenir aika nüngdak.

MLK amai Clean election atema ni ochi nung noktaktsü. Tasütsü metsübur ta toklang tenzüker aser jatetba purtem kwikati shitettsü?  Asen tenük agi ngua ochimashi jendi inyakba angur. Mapabo meinyak, saka senbo agizüka agiadok ta asüba osang aika azünger. India nung lokti terenlok nung tamajungtiba state ta jungkai adokogo. Item ochi mashi lenir tanaben asenoki shimtsü na? Ochi aser nübur memeimer lenir nüngdak mali. Yimtaklir tantsür-tambur aser sensaker atema aruba sen tulur aser tetsüngda nung awazürtemi aouya agiadoker, nüburtem aika sensak tia nung yuja lir. Backdoor appointment aser süpokrem agi asen lima süngogo. Election ta süra azüdokshi, temesepba, chidiyungdi aser yim o yim na tsükchitep, yimer o yimer na tsükchitep  agi süngogo. Ochi nung shibai noktaktsü!  Arogoi ochi nung menoktakra shibai yimden yimli nung ochi indang jembitsü. Asen tenüki ngua Election mopungsem kanga sashia ondaki, ochi mashi aser auyaba sen agi nisung tenük, temulungjang, shisatsü pokdaktsüba mapang arur. Arung! Tsüngremi ochi mesotsü nungloktsüba tashi nung Khrista ayak jangjadakja Clean Election nung tasü itta  ochi ola adoka, ochi mapa inyaka, tasü tait mera agiba ajanga ochi jungkai adokdaktsüdi.