~ Imtiwala Imchen

Okila

Tanü tensa nung lokti aser kija taküm nung ochi mashiba aikati angur, meteter aser jembir saka iba anema noktaktsü tasü maiter. Ano arogo aser lokti balala sentepdak ochi jembitsü aser inyaktsü kanga sashia jembir saka adangji nungbo aiben kija taküm shiai ochimashi maparen pei pei sasep nung inyaksemer alir. Iba ajanga ochi mashiba ya tanen maka (continuous cycle) metetsümonga inyakba temenen maparen ka akümer. Anungji YSS ajanga iba ochimashiba inyakyim tali rajema angatettsü atema webinar ka “Lokti Taküm nung Ochimashi mapa aser Laishiba” onük nung amedaker ayongzük. Onük lemsar Rev. Dr. S. Temjen Imchen aser Adv. C.T Jamir ajanga onük den apet tatalokba balala nung amendaker, tesayuba tajung jenti agütsü. Onük jembiri lokti nung tebilemtsü aser teinyaktsü aika lemsatep aser iba nungi tongtibang kar dang agiteta  shisadangtsü asoshi zülur. 

Lokti taküm nung ochimashi tera

Onük Lemsar Rev. Dr. S. Temjen Imchen-i lokti taküm nung kodasür ochimashi adoker  tebilemtsü aika lemsatep. Tongmelang agi yamai:

  1. Ali rongsen aginübayong yazü jembiba (Lies motivated by desire for more material gain)

“Ali rongsen aginüba agi nisungtemi tiyazu jembitsü mulungtetdaktsür” ta loktilibaren shisadanger mongin nisungtemi ashir. Iba tetezü kodang iba (ali-rongsen) penbuba jagi yazütsü mulungtetdaktsür, tangar kelakokdaktsütsü meranger aser nuburtem tai leni anir. Kodang nisungtemi pei tejangraba ajangzük atema tiyazü jembir, külakokdaktsüba jaklaji lokti yimya ka ama dang kümdaktsür. Tiyazü jembiba ya lokti nung menatepa aor, kechiba ta süra, kechi atalok ibaji tim mapa aser yimya amai bilemer. Item mulungsentsü, jakla aser yimya ya tanü asen Naga lokti/yimjak nung lenirtem jakla mesüka lir.

  • Ali rongsen aginüba yong teraksa mapa inyakba (Corruption motivated by a desire for material wealth)

“Ochimashiba agi lokti aser juri anatsütsülen mejungi menatepa ogo”. Meimchir mulung aser shisatsü bushirtem (psychological scientists) teloki ashiba agi, tanü lokti nung/tendak süpokrem aser külakketem mapa tulu nungi dokan tashi nung aouyatetba tashi nung rongsen tulu takoksa ajurubaji shisabulutsü ka lir. Saka iba dang nungi tebilemtsü tulubaji loktiliba nem tsübudaktsübaji asütsü. Naga lima nungbo süpokrem dang masü, odi-odia dang sorkar tenzüker aser yimden yimsüsurtemi telok terenlok sen agiadokba aser tanga ochimashi mapa jenti inyakba angur.

Nagaland state nung lokti aser nübur ochimashi aser teraksa mapa inyakba maparen kar reprangdangdi:

  1. Nagaland state sorkar kübok ochimashi aser teraksa mapa

Iba onük nung ya asen state kübok politician-temi public sen chitsüba (public funds siphoned off by politicians) kar shisadangdi. Politician-tem ta süra Nagaland Legislative Assembly kübok elected representatives, Chief Minister nungi shir MLA tashi; Nagaland state kübok political party lenir aser teinyakertem ta angatetdi.  State yimden aser sorkar yimsüsürtemi asen Nagaland state atema developmental project balala jenti centre (Govt of India) nungi mapang shia meshir aser agizüker, saka mapa meinyaki miima sen dang chitsüba report aika lir. Tatishitsü agi, State Stadium Project (Dimapur), Nagaland State High Court Building Project (Kohima),  Road Projects, Backdoor appointments, aser ano aika lir. Centre-ibo state nem sen sanction asür, saka state sorkar-i iba sen miima chitsür. Tanü Nagaland nung project aika foundation lung azünga yutsüba dak alaka meinyaker aser kar inyaktor tamakok nung yutsür. Kishi-kina state purbo kasa mapang nung building project tenzükba, parnokibo renemtet, Nagaland state dang kechi asü? Lokti nung ochimashi mapa agi asenok kangshir. Nagaland state sorkari ochimashi mapa inyakba kanga ajiteter. Yimsüsür aser sorkar mapang nung tulurtem, aser nübur ajaki  kanga aroka bilemdangtsü mapangbaji tang ya lir.

  • Backdoor appointments

Asen state sorkar kübok ‘Backdoor appointments’ employment sector nung tatalokba jenti ajangshia arudagi. Tejashitsüka, iba ya-a asen state employment sector tsütsülen nung ochimashi aser teraksa mapa ka lir. Osangcet aser ACAUT (Against Corruption and Unabated Taxation), RPP, Nagaland  Tribal Union Chumoukedima Town (NTUCT),  sangdong ajanga ashiba agi, aser tanü Nagaland state employment jenjang asadangeri ashiba agi, Police aser tanga departments nung ‘tezülen-kishi ajanga mapai aiba’ (backdoor appointment) nübur jenti lir. Ibaji lokti nung ochimashi mapa tulutiba. Item külitem  Ao Students’ Union Dimapur (ASUD), NTUCT telok, Tenyimi Students’ Union Dimapur (TSUD), Lotha Students’ Union (LSU), The Janata Dal United (JDU) Nagaland aser ano aikati, ‘tezülen-kishi ajanga mapai aiba’ khenyongi anenjang ta ola osangcet balala nung agütsüba angutsü. State kübok alir lanur asensortem  degree tajung ngur (ana aser talang nungi) aruagi service/mapa bushir. Saka noklang nung nisung ka-ana dak alaka, tanungba mirijangsa-mirijang educated unemployed tia-i idaktsür. Ibaji tebilemtsü tulu ta bilema, ochi-pukhüm nung na aser ni tasü itta noktaktsüla.

  • Sen meimba yong pei meyongnem temeten (voting rights) ayokba ochimashi mapa

Indian Constitution kübok Article 326 nung ‘Universal Adult Franchise’ ratet jangja jangja zülua lir. Iba UA franchise ajanga, India linük nung senso kati pa/la küm 18 junger külen (irrespective of their caste or education, religion, colour, race and economic conditions), election nung pei representative shimtsü tashi agüja lir – koba dang sensopur ka meyongnem temeten tashi (the power of voting rights of a citizen) ta ajar. Iba meyongnem tashiji kanga senti süaka, tanü aliba lokti aika nung, Nagaland state-a dena, iba temetenji sen yong yoka achiba angur. Iba inyakyim ya tesasatsü tulu ka lie. Asen tendak ibai ochimashi mapa tulu rongnung ka lir. India linük/Nagaland kübok alir ajaki sensopur ka pei meyongnem temeten aser tashiji metsünga aser reta amshitsüla. Iba temeten wazüka ayutsü atema awareness campaign for voting rights alitsü tim. NBCC aser ABAM ajanga Clean Election Campaign ayongzükba nungji Naga sensopur ajaki tashi itta nübo aser shisatsü agi yariteptsüla.

  • Sen meimba yong tangar dang pei livelihood yoktokba

Aikati Nagaland state nung employment opportunity maka ta jembir. Lanurtem aikati school aser college züngzüker külen sorkar kübok mapa angutsü dang yimla-a atar. Hau, atangji meritorious candidates ishikabo mapa angutsü, saka tazünger teimba ka Govt. mapa mungui atemtsü. Kechiyong NPSC nung aiben adianu dang shimba, süpokrem agiba, item ochimashi inyakyim agi asen linük majunger aser mainer. State nütsüng yongsük aser alima tasazük yari pei-pei sasa mapa bushiteta inyaktsü lemang aika lir. Tatishitsü agi: agriculture, horticulture, fruit plantation, fruit industries, tea industries, entrepreneurship/businesses, ano aika lir. Saka tia maka item mapa aika, talisa small and big businesses ajakji pei-pur bendangeri dang agizüka inyakdagi. Iba ama taküm alitsü mapa anguyim (livelihood) bendangeri rakzüker inyakbaji, Naga sensopur mapa meranga inyaktsü (work ethics) samaba ajanga lir.

  • Naga linük nüchiso bushirtem telok jenti

Naga nüchiso bushir telok aika akümba ya kechi tai? Telangzüba lemang aisü nungi angutsü akok. Tatishitsü agi, political differences, leadership crisis, regionalism, etc. Iba dak alaka ano, osang zülur aser political scientists, political think-tank ajanga asadangtetba kaji leadership raktepba sen mesüra ali-rongsen mechi nung Naga nüchiso kuli amer telok balala-i Naga nübur aser business community dang nungi multiple-tax meshia agitsü mechi nung pei-pei telok tilala jakshia aor ta ashir.

Kasa mesüka ochimashi mapa Mr. C.T Jamir, Senior Advocate, pai ajangshiba aika lemsatep.

Donation aser Naga nunger

Lokti tentet Naga lima nung onsara lir, aser telok ajak sen saru agi dang inyaker. Sen sarua inyakba ajanga aiben lokti menendaktsür. Tatishitsü agi, lokti mapa ka kodang inyakdi ta südir, ministers, officers aser VIP parnok teyari  meshir aser asüngdanger. Parnokia pei position den apet agütsütsü merangdang aser mapa tajunga inyakner ta sayutsü merangdang aiben meteta aser memeteti ochimashi mapa nung shilem agitsüsa akümer. Donation meshidang, nisungba tashi alema agütsüdang aiben ochi mashi mapa inyaker.

Akhidang tsüraburi ashiba agi, yimsüsür kibo tazüng alir ta ashi. Yimtem/telok mapa nung mapang ajak entoker asü nung parnoki pei kibong asoshi rongsen bendena rizüngtsü mapang magütsüteter. Aser takartemi lokti aser kija timtemba mapang balala nung tenzüka yaria aru. Saka tanü tensa kodang reprangdir, iba inyakyim ya mashilen mapa ka kümadoker. Yimsüsür inyaktsü atema takar dang shimer anungji takar kati kodasür pa rongsen teimba akümtsü iba jiang tongtipang bilema, rongsen bendentsü nung temulung agütsür (money becomes the primary consideration). Anungji nüburtem atema inyaktsü aliba maparen meinyakteter. Yimsüsürtem aser sorkar mapa balala nung inyaktermi pension mangudang, mapang arishia, taginüba onsara ali nung, aiben ochimashi mapa inyaka pei meyong masüba rongsen agisema doker aser corruption mapa nung tensemer alir.

Ochimashi mapa nung kechiba shilem agitsüsa akümer?

  1. Nisungeri pei tashi aser akaba alema inyaktsü merangdang
  2. Tangar mejashidaktsütsü (hurt) mechi nung ochi mejembir
  3. Rongsen peria maliba ajanga (Economic backwardness)
  4. 20th century tashibo sorkarji teyarir (provider) ama süa arugo aser sorkar dak tali metaloka aruba agi joko pei sasa inyaktettsü tamkoktsü akümer. Anungji ‘Government hangover’ agi aika kangshir. Sorkar nungi tim mesü anguba scholarship, quarter, ali aser gari teti atema pei meyong küma amshibaji kecha tai mali ama bilemer. Sorkar jiang asen tekümzüker ama bilema iba dak tali metaloka alir.
  5. Pei sasa kecha meranga meinyker aser angati agi dang ajak aginüba shisatsü/tangatetba.
  6. Ajizüka inyakdang pei tashi (capacity) agi makok inyaker koba ajanga ochi mashitsü mapren jenti adoker.

Ochi nung alitsü atema teinyaktsü

  1. Kechi majung iba indang maneni jembitsü nüngdaker aser ibaji ajanga tarutsü teinyaktsü lemangji bushiteter. Aiben tai aser tamajung ajiteter saka tasü itta maitsür mesüra melenshitsütsü memeranger. Iba jagi ochi mebenshiteter. Ochimashi anema noktaka, ochi mashiba melenshitsü atema, mezüngbuba nung nisung shia-i ochi jembitsü nüngdak.   
  2. Donation ajanga dang kobika alitsü? Iba shisatsü nüburtem rongnung malitsüla.
  3. Tangari asen yaritsü teimla nung mesüra tangar dak dang temulung lemer malitsüla, saka pei sasa meranga inyaka alitsü merangtsü nüngdak.
  4. Tangatetba agi kodang peridir idangji taginüba ajemtsü. Tangatetbai matong dang rongsen agi menepadoker alir. Nisunger taginübaji tanen maka, kodanga teperiba malir.

Lokti nung Ochimashi mapa asoshi Laishiba tetuyuba

Sayutsungir 5:10, “Shibai sen meimer sen agi tenük masüngtsü; shibai rongsen meimer rongseni tenük masüngtsü; ya-a amajok dang lir.” Rongsen penpuba agi na kodanga tenük-mesüngdaktsütsü. Hau, atangji rongsen jagi kodanga tenük masüngtsü,  aser rongsen jagi asen taküm tejangraba telangzüba magutsür. Kechiyong nisunger taginübaji kodanga tatembang maka. Tetezü, ne senpong renlokba amaji, tebilemba tasen, taginüba tasen bendenlokyonga aor. Sen jagi kodanga ne nem tatembangtiba tenüksüngji magütsütsü.

1 Timoti 6:10 nung yamai ashir, “Kechiyong sen meimbaji tamajung tapu ajak tera lir; aser aji bushi nung nisung kar tamang nung mashileni anir oa, tejashi jenti agi pei temulungjang ateta tsüngogo.”  Senji tai masü, saka sen meimbaji tai ta yangi ashir.  Kodang nai ne sen teimba akümer mesüra bendendir, iba amaji ne taginüba, achi-ajemba, libaliru, aser tebilemtsüa teimba akümtsü. Tangazüktsüji ya: asen taküm-i agütsütetba dak aliabo temeshi!

  1. Shin 14: 34, “Temeshibai kin ka ajungkettsür, saka kechi kin südir süaka temenenji taktsü ka lir.”  A. Shin 15:27,“Tiyazü tajangzük asoshi merumerui pei kibong timtemdaktsür; saka shibai süpokrem sempadir pa taküm alitsü.” Merumeru aser süpokrem agibaji tai aser asen lokti asoshi tekümdangtsü tulu. Ibaji dang masü ano, Naga lima ya Sodom aser Gomorah yimti ama temenen jenti, jabujari aser memeshiba agi sünga lir (Lipok 18 -19). Nagaland ya Khristian teimba aliba state ka sür nung, tanübo Khristan jakla mesayuteter. Ibaji taktsü mapa. Iba ama tia tamajungji asen nübur ajak tashi mait aser ochimashiba ajanga bener arur. Asen putu tensa nung lokti taküm nung kümkümshiba aser takutsüngsen (social rejuvenation) ka nüngdaker. Ibaji Khristan shia tebilemtsü aser teinyaktsü kümdi.

Arogo Teinyaktsü

Arogo nung tekülem aser sayutsüngiba yimya alima kera ainba den tapet tajungba nung melenshia, nüburtem aser lokti nung kechi nüngdak ibaji anagteta Tsüngrem O tesayuba agütsütsüla. Tanü asenok digital world nung alir asü nung, terenlokba jenti angur aser itemji amshia küli asüba maparen nung tali renloktsü nüngdak. Lanurtem jenti post graduate tashi zünger ki sünga nungtena lir aser government mapa atar. Anungji, Arogo ajanga pei sasa inyakteta alitsüba (Self-employment/entrepreneurship) short term tesayuba training agütsütsü kanga nüngdak. Arogoi lanurtem tali ajungmesoa, loan agüja yarisemtsüla. Itemji tanelaren mapa masü ama medoktsüi, theology of entrepreneurship tali angatettsüla. Post-pandemic mapang self reliance/self employment lemang mepushi nungbo talidak makatsü. Mapa meinyaki dang rongsen bushiba (easy money), iba work ethics samaba ya meyiba bushitsü kanga mapang tongja tongogo.