~Dr. I. Lolen Imchen

Meimchir taküm ka ya teti rara nung noktaka aliba taküm ka, koba tasü nüjiang tembangtsüba rara. Tamangba aser tanelar rara tulutibaji, pei shi (shi taküm) o pei tanela (temenen) den rarabaji lir (Rom 7:20). Alima raraji kin o kin na tsüngda, meimchir lokti balala tsüngda  raratem ya lir, saka iba dang tesashiba raraji kibong rara, mesüra kilong rara (Mika 7:6) ya lir. Kilong rara tetezü kibong nung kinungtsü kinungbo tsüngda rara, tsürabur aser chirnur na tsüngda rara. Saka item rara dang nungi ‘ajunga akoksadaktsüba rara’-ji ‘tebur o tetsür’ na tsungda rara, ‘tetsür lokti o tebur lokti’ na meputep/magizüktepba rara ya tanü alima yimjung aser terenlok atema tebilemtsü aser tetsükdaktsü tulutibaji lir. Pei lima, pei yimten aser tata temeten wazüka ayutsü atema raraba ya tim dang, saka pei kilong tebilemtsü (gender conflict) agi tanü alima ajonga benjadaka yimjung aser tesünep asen nungi piladaktsüba yabo koda tamashi aser tebilemtsü lir.

            Tsüngremi meimchir yangludang yimya balala nung, saka jenjang ka nung dang yanglu (created in different physical form but equal in status). Tsüngremer tebendang makai teyanglutetba yimli ka nung meimchiri aibelen tulutibaji, Pai tetsür-tebur, meimchir tsüngda   kecha tebendang jenjang makai yanglu, (Gala. 3:28), saka meimchirtemi pei sasa tuluba-tilaba, tetsür-tebur, temaba-tekubokba tebendang jenjang yanglutetba ya asütsü. Iba ya yimsü tsütsü nungi, Tsüngremer sentong nung meimchiri nok yokba den kasa lir.

Teburi tetsür ya tekübokba jenjang nung amshitsü (gender conflict) ya kodang, kong aser shir sobaliba nungi mezüng tenzük, tejangja kuli ashitsü makok, saka alima yimsoshiba aser tamangba yimsü pokteta aoba tensatem (emergence of religious beliefs and civilization) nungi iba tetsür-tebur tsüngda tebilemtsü tenzüka aoba angur.

            Aki Greek nunger tamaren yimli merenba mapang parnok shin o ka liasü, “per-i mechiba yabo teneptsü kar, saka tetsür sangrasangji ya, meimchiri azüoktsü makok.” Greek philosopher Socrates-i yamai ashi, “tetsürji alima nung makmakshishi aser tebenja tulutiba bener arutsür nisung.”

Chinese civilization mapang, “tetsür ya atakatem tzü abener, kobai meimchir temoatsü ajak shidoktsür” ta züngshi. Roman nungertemi tetsür ya shishilembaba oset ka amai amshi. Babylon yimli nung tetsür ya temelen tetenlatsü oset ka amai amshi, kinungburi nisung tepsetba ta-aji pei kinungtsüsa agüja tepseta endok.

            Alima tamangba yimsü kechaia (Buddhist yimsü tetenzük mapang dak alaka) tetsür ya tebur den kasa ta sayuba yimsü mangur. Gautama Buddha-iang tetsür ya tebur den kasa ta sayu, saka pa sür külen Buddhist monk temi tetsür putir (nuns) tem den külemi pangdak aser tashi jenjang ka nung amshitsü memulungi par yimsü nunga temelenshi bener arua, tetsürji meimchir timtem tetenzüktsür (women are the prime source of suffering) ta temelenshi yimsü sayu tenzük.

Akidang India lima nung (Mughal yimli marudang), tetsür-tebur kecha tebendang mükai liasü. Tetsürtemia par temeshi tamang tesayuba kakettema azüngtsü mela-a liasü. Kibong külem-küja ajak nung kinungtsü meteni kinungbui kecha meinyak (no ‘yajna’ was performed by a husband without the participation of his wife). Saka tanem tanemi tamangba yimsü aser alima yimten temelenshi balala belentepa aodang, tetsür ya tebur kübok meyura kibong aser lokti dangi shisabulu timtem tensa bener arutsütsü kanga temela lir ta amanga aküm. Lia lia Hindu tamangba kaket ‘Manu’ aser ‘Bhagavad Gita’ tem ajanga-a tetsüri kodanga, la taküm lai mulungba nung malitsüla ta tesayuba agütsü (women must never seek independence and must never do anything according to her pleasure). Hindu yimsü temeshi kaket “The Bhagvad Gita” indang shisadanger (commentator) Sir RH Bhandarkari ashiba agi, “tetsür ka sotsübaji temenen ka renlokba lir”. Yamaji alima yimsoshiba aser yimsü ajak nung lia lia tetsur jenjang ya tenemzük jenjang nung amshia aruba den tetsür ala-ashi aser reshikangshi züina aküm.

Tanü Aor sobaliba nung tetsür maitsü ya tanga kin den medemdangdang, Aotsür yasa tajungba ta tanga kinia jembiba angashir. Au, asen Aotsür dang  tangari ama reshikangshiba, ala-ashia benshibabo maka saka nenok ‘tetsur-tanur’, ‘senmang makar’, ta jembiba jagi tetsür maitsü noksaji sayur, koba tetezü, Aotsürjia ‘rangpen temeten makaba’ telok ka, ta asüba kuli teperi. Shi reshikangshi makaaka meimchir ka asoshi maitsü rangpen temeten makara, anosa tajemrepba jenjang nungi nüchi manguba temaitsü.

 Asen Ao lima putu yimsüsüba menden ano kümteta maodang, tetsür aser tebur jenjang nung tebendang kecha makai pei kibong atema külemi alu ayimba, shiruru metsüba aser kibong mesüba nung külemi dang shilem agiba tetsü-tebu otsütem nungi angateter. Saka yim yim kümteta aoba den konang asoshi tekolak bushitep sobaliba tenzüka aodang, tetsür aser tanurtemi pei kolak kümzüka ayutsü asoshi tebur tanükba aser tekümzükba (guide and security) nüngdaka aküm, koba ajanga lia lia la maitsü nung talenba jenjang tetenzüker aküm.

Khristan yimsü nung temeshi kiyimba marudang, kodang teburi tetsür ka den kibong aküm, joko la tebuer kinunger nungi pilar tebubar kibong kinunger rongnungang züngsem kümtsü. Joko la tebur senmang nung kecha shilem makai akümba dang masü, pei züi sosemba kibong dena sobaliba tesendaktep piladaktsü. Kodang tanga yimtsüng ka nungi teburi tetsür agi,  tebubar yim nung joko la atema ‘sobaliba tebu’ ka yimteta pa dangjiang ‘oba’ jaa lidaktsü. Yamaji tetsür ka takumji shitakba meimchir ka taküm jenjang nung masü saka sobaliba aser tensa mepongi bener arutsüba jenjang nung dang lidakja aru (arur).

Aki Israel nunger sobaliba nung yim ka mesemtetter külenbo mezüng tekülemdak ki  ang yanglu ama (Hag 1:4), akhidang asen tetsü tebui kodang yim ka mesemdir, pei ki süa yur, yimer tzübu mesemtetba sülenbo mezüng Arju ki yanglu. Iba Arju nung yim dak sendakba kenotem aser tsükchir nungi kümzüka alitsü keno aser tasatem ajak arijusangertemi (tebur temi) jembia kepanga ayu. Tesülen iba Arju yimli aser sobaliba dak ajemdaker, yimtsüng nung kin kidong balala nungi teburtemi tata shilang ajanga ‘Putu menden’ lateta yim yimsüsüba pangdak menden agi. Tanü tashi Aor yimden yimsüsüba aser alima terenlok indang keno ajak iba putu menden yimli kübok teburtemi dang jembir aser tembanger.

Tetsü tebo mapang ‘kini/kimong lumong’ akartemji senmangtsü nung takar ta züngshia aru. Item senmangtem tebur senmangeri dang amang. Iba senmang amangtsü atema kibong nung chirnur rongnung tebur ka danga mesosemra, senmang samatsü tetsübu agi tebur tanur ya kanga senti küma zungshi. Tetsür tanurji khen atema dang kibong nung amonger amai pei tsürburtemia pei jala jenjang makai züngshi. Kinungtsü shiri tebur tanur ka danga mesotsü, parnokji aiben kinungburi nüngdak maliba tetsür ama züngshia balazükasa kidang nungi meindok.

Tanü Aor sobaliba nung tetsür ka maitsü asadangba nung tebilemdangtsü tasüngdangba kar.

          1. Akhi dang tekolak lepzükba agi tebur konang kümer aliba mapang tebur tawapangba agiang tetsür ka kümzüka litet,  aji saka, tanü putu kong tetsür-tebur tebendang kecha makai pei tekolok aser tashitemetetji alima akokba hatir tulutiba kümer, ano tzüzüng ozüng balala teperi ajanga meimchir ajak atema kasa tashi aser temeten agüja aliba putu ka nung, teburtemi tetsür dang ‘onok aküm kübokang nenok kümzüka litettsü’ ta ashitsü tim asütsü asü?

         2. Arogo tazüokba kübok, Temeshi Laishiba kübok kiyimba ajanga tebur ka aser tetsür ka shi jenjang ka nung lungjemtsüba sülen, anosa tejen limapur sobaliba o,  ‘joko ner shimang’, ‘ozü shimang’ ta la kin kidong nungja, lar kin senso jenjang tashi samatsütsüsa jembitepa atsüshitepba yagi, sobaliba tenüng amer asen temeshi tamangba yimsüa menentsür asü?

         3. Kibong akümba sülen ‘jala ya ner shimang’ ta shia yoker, lendong timtem ajurudangbo ‘ozü jala kong lir, koma lir’ ta keno jembitepba ya, aseni tejaklen ‘joko ner shimang’ ta jalato joko tebubar meyong alar ka ama shir yokbato agi tetsükdaktsü ajurur asü?

         4. Akhi dang ‘yim mungdang’ tata tainer pangdak kübok, tebur kisüngi inyaktsü wadangtem atema, teburtem kisüng atenshia sobaliba yimli ken otem jembibato kanga dang tim liasü. Saka tanü alima terenlok aser tashitemetet nung, tetsür-tebur mebendangi kanga kara-a asemtepba putu ka  nung, tashi temetet aser shisa rajem agi tebur alema aliba tetsürtem aika pei kidang petzüka yutsür, tebur kisüng mungdangtepba ya, (saka shisalen sayurbo: imformats/resource govt officials bo tetsürang sür nung) tetsür temeten sotba kisüng masü, saka alima terenlok asemtep lemang nunga asen sasa talenba yoker asü? (Kechiaser tashitemetet kinungtsü kidang moka yutsür tangatet makaba kinungbo kati yamala mungdang mungji nung tesayubatem angapeter kibong nung aiben timtemtepa tenük kuli lir).

          5. Yimdak yimtsüng nungbo kini-lumong akabaji senmang akaba temaitsü, saka tanü yimtsüng nung kini-lumongtem toktsür yimtitem bushiba (migration shift from rural to urban)  putu ka nung ‘senmang’ jenjang tangatetba ya, yimtsüng nung ‘kini-lumong’ ya dangsa asü, pei jala jabaso tekolok shisatsü aser tangatetba koba sen agi alizüktsu makok, iba yaang jenjang tuluba asütsü?

          6. ‘Senmanger jabasoi pei tebu senmang (rongsen) ajak chireptsür talidaka makai lia ‘sobaliba nungbo senmang makaba jala-i ang, jilai anir oa mesüa aliba tsüraburtem atema, senmangtsü atema yongya-a mesütetba senmangsang tebur jenjangjia koma?

          7. ‘Lokti nung liner tajung ka shiba asütsü asadangtsü atema, shibai sen timi ketang süteter iba jagi sayur’, ta tesüiba American Defense Secretary, Donald Rumsfeldi ashi. Kibong kilong aser lokti tentet balala sen achaayangba nung shibai, (tetsür asü teburi) sen tajungba ketdang süa angur? Kibongji lokti tentet tilatiba ka ama, tim rongsen ketdangsüba nung jung junga training agir lokti tulu nunga ketdangsütettsü tetemsü tetsür liaka, tanü lokti, yimden, menden ajak nung alima terenlok atema aruba rongsen tesamadak memeteti samadokba indang  asatepba ya, ketdangsütsü nung ochi mashi tebur mapa ta meshitetlima?

           America nunger yimsü aser yimden nung lenir Brigham Youngi yamai ashi, “You educate a man, you educate an individual, you educate a woman, you educate a generation.” Nai tebur ka sayuang, nai nisung ka tashitemetet kümtsütsü, saka nai tetsür ka sayutetra nai kin ka tashitemetet nung ajongkettsür. Tanü tetsür maitsü (identity) aser temeten (right) aika tebur sobaliba kübok (patriarchal system) alena, shibanga ayuba takoksa tulutibaji alima pei terenloktsü merenlokteti lokti rajang kümtsür ta B. Youngi ashiba nungi angateter. Napoleon  Bonaparte-ia ashi, tetsür ka jenjang ajungketbaji alima kin ka ajungketba den saku. Tanü alima nung tanak temesüng, tetsür-tebur tetsüngda kecha tebendang makai, shiba tajungba, shibai akoker, shiba dak tashi  sempet tajungba aka ta bushitepa tejakleni asemtepba putu ka nung, tebur yasa temaba teyanglutetba (superior being) ka ama akhi tejen sobaliba (traditional patriarchal mindset) agi yimli jenjang ajonga amongbanger, tetsür yabo tanabuba teyangluba (secondary being), tenyatenponger ka amai dang züngshia litepba ya, tetsür ajemoka mezüngmeshiba kisüng masü, saka tanü asen meimchir loktiliba ‘tamachi jenjang’ shisangba den ‘alima rajang’ akümba temaitsü ka lir.

           Tanü putu nung koba lokti-i tetsür ka maitsü jenjang shitak wazüka meyuteter, aser alima yimsoshiba den mapet ta angateter. Item jenjangtem nungi tanü aseni asetshia nüchi angutsü memulungra, asen kin-i ‘yimden nüchiso’ masü saka akhi tejen putu talenba tangtetba aser tejen sobaliba, koba ajanga asen lokti rajang kümdaktsür, iba nungiang nüchiso angutsü kanga rongdaka nungdakba kin-ang asütsü. Angashir, angatetter meyinyaktetbaji, aina (mirror) nung pei tejak mümürük ajiteter, saka iba (aina) nungi pilarbo pei tejak mümürük mebilemtet amai (Yakob 1:23-24). Anungji koba sobaliba ajanga lokti ta rajang kümdaktsür aji melenshidi.

*****