Arecanut (Areca catechu), koba dang  kozü ta ajar, iba ya  sen aaba tsünütsü rongnung ka lir, India lima shishilemba dak tesem nung iba ya kanga junga ayoker. Kozü rongnunga Kahikuchi tall tapu ya kanga aika adanger, Assam aser NEH nung aluyimer atema kanga tapet aser tajung lir. Iba kozü tapu ya tuluba aser taretba lir aser iba kozü ongzükli sateter konga ayutsü (dry kernel) atema (25.2%) tajung lir. Iba indang alu ayimertemi küm nung süngdong ka nungi kozü tejang sateter akongbaji kg 3.70 shi ka kongteter.

METSÜ ADOKDAKTSÜBA:

Süngdong tetsü/aika adangba shimba: Metsü ayutsü atema süngdongkoba tatsü nung yakta adang tenzüker aser aika adanger iba nung jagi metsü yuang, sünglanglen tu aika keta aliba aser küm nung ishiba agia tejeb 4 bosa adangba süngdong asütsüla.

Kozü tejang shimba:Süngdong nung tiyongtsüba tejeb koba jungjunga mener lir iba nungjagi tiyongtsü nung tanga alibaji shimteta agizükang. Kodang tzü nung inoker bongzüdaktsüdir kozüji sayebi (vertically) tokolaklenji (calyx) azüklen shia bongzütsüla.

Palinga ayuba yimyatem: Akhüm yanglua aliba tesem nungji metsüji tetsüngta nung cm 5-6 tashi yur lisem inoka azüngtsüla. Metsüjang tajung azüngbabo 90-98% meyir. Süngdongji anogo 90 junger kodang tu ana mesüra asem keta atokdir iba mapangji atsüshia temang.  Melena atemtsü atema tsünütsü asoshi tesem lenden nung 150 cm aser metongjibo kobataka ayu nung tajungba iba nung asameyanga yanglua yuang. Ainba nung yaritsü atema shiruru scü, süngo tu aser tapu balala ajanga yangluba ali mool (Farmyard Manure (FYM) @) ha shia tonn 5 inokjang. Meyiteta alibaji atsüshia atemba mapang tetsüngta 30 cm X 30 cm yur temang. Iba nung akhüm agütsütsü atema somomo dong tsünüang, poka mesükba aonsotsüka (ivy gourd) mesüra akhüm atema net nunger amshia sübanga yanglua yuang. Iba atsüshia atemtsü atema poly yangko nung arem nung aliba ali 30 x 10 cm shi tsünger atsüshia poly nung temang.

Metsüjang tajung shimba:Kodang süngdongji ita 12 nungi 18 tashi tain kümdir idangji alu nung atemtsü atema metsü tajung yim shima temang. Metsü koba nung tu teimba keta lir aser talangba lir itemji shimteta temang.

Alu nung atemba: Aroka yir aliba tesem shimang (2m dang nungi ishiba masütsüla), junga shidoker aliba ali, tzü kanga aika aliba masü aser tzülendo yanglutetsüsa aliba tesem asütsüla. Tedong talang temang, tsünütsü/kozü yoka aliba tesem anüolentip (southern) aser anüolen (western) len tekaraba nung akhüm agütsüba süngdong temang.

Atemba: Süngdong tatsü aser tilala mekoteder aliba koba nung tu aika lir itemji shimtetang. Metsü küm ka nungi ana tashi tain aliba süngdong atemtsü atema ongken tarokji 90 cm x 90 cm x 90 cm aser tetsüngta 2.75m asütsüla aser ali agi tedong tazüng tashiji akang akanga nembangtsüla. Mei mapang akhüm yanglujang.

ALI TEMO ASER MOZÜ: Süngdongatemba küm nungi tenzüker kümshia September- October ita nung süngo tu tamak mesüra ali mool süngdong shia kg 12 inokjang. Pei atema tsünüba kozü ajaki bulua amshiba kozü dong tulu atema, NPK nüngdakbaji kümshia süngdong ajak nung 100:40:140 g nüngdaker, kozü Mangala tapu aser kozülu tulu ayimer atema NPKji küm nung süngdong shia 150:60:210 g inoktsütsüla.

Alu ayimertem (organic farmers) atema, mozü mozü kecha mamshi tajungba. Saka tangar shirnoki alu nung mozü amshir parnokjibo mezüng küm mozüji dose 1/3,  tanabuba küm mozüji 2/3 aser küm asembuba nungibo mozüji dose ajunga agütsütsüla. Tsünütsü yoktsü temsüa aliba tesem nung, September-october aser February ita nung mozüji tiyongi dose kasasa ana lemdanger inoktsütsüla. Tzünglu tzü peria anguba tesem nung tanabuba mozüji march- april ita nung inoktsütsüla, mei tzünglu arur külen ali temo aser mozüji inoktsütsüla, kozü dong (15-20cm tarok aser lenden nung 0.75- 1.0m). Acid aliba ali nung, küm shia süngdong shia nung shinü (lime) 0.5 kg tepang, aser ibaji April-May tashi nung tepang.

TZü ANEPALUBA: Tatsük aser takong mapang nung, anogo 4-7 tsüngta nung kozü dong shia tzü 175 litres inokjang. Ali atsük-atsüka alitsü atema süngo tu nunger shisa aoba ajanga akümba ali temo süngdong züng nungji inoka dokjang. Tzü aotsü atema nala kanga junga yanglua ayutsüla, nalaji süngdong tema aliba tekong shia 25-30 cm tarok yanglutsüla.

KOZÜLU AYIMBA: Atsüji teti merüka ai kata madoktaktsüi yuang aser  mangkonang (monsoon) mapang October-November ita tatemlen aluji tiyongi sadanga tera todangtsü/pitetsü. Ali temo yimzüka aoba  nungi kümzüktsü atema wapet tesem nung tekong tekong yanglutsüla. Metsüjang rema alidakji süngolemba shisaba agi akümba ali temo agi yabanga tokjang.

Somomu, tejang teküp agi meyibanga aliba aonsotsü (leguminous) mesüra aonsotsü bento aser kobi nunger amala den meyoktepa tsünüang.

TASHIDAK ASER  MESEN ANEPALUBA:

Tashidak

Süngjang nung tarak aketba: Iba ya tzünglu kanga aruba tesem nung wara ka ama adoker. Iba ya tamasabo mangkonang (monsoon) sülen adoker. Iba tashidak agi adongba mezüng yimya sayubaji kozü tejang tekok nungji atsük atsüka tayi (water soaked lesions) adoker. Kozüjang nung tarakji tuluba akümtsü aser tejangji tanak kümer aika tsüktsü. Kozü tejang tsükba ajakji meilongibo mesüngmesünga akümtsü. Kozü tejang

lanu aser tashi ajak iba tashidak yagi adonger aser iba ya abepalu mesüra, iba ajanga tu aser kozü tanga aliba tejeb jetzüka tsükdaktsür. Khenkhenbo tashidak agi tonger kozüjangji metsüktsüa akok aser tejeb nungji dang kongadoker.  

Anepaluba:      Kozü tejang tsükba ajakji indokang aser rongtokang kechibasüra iba ajanga ano tanga süngdongtem nung tashidak poklokdaktsütsü. Merükmerüka ongzüktsü, tashidak agi tonger alibaji indoktsü aser tsüka aliba kozüji bendener rongdoktsü, iba ya tashidak nungi kümzüktsü atema mozü tajung ka lir.

Süngdong nung tarak ketba: Anepalu mesüi toktsüba atsü nung iba tashidak yagi adonger. Iba tashidak tenzükba yimyaji tu tazünglenji nenyanenya akümtsü koba ajanga meyilongibo telong tashi donga ayir aser iba ajanga tuji jetzüka tsükdaktsür. Iba ajanga kozüdong nung tepen jungjunga mepongteter aser kozü junga medangteter, aser iba ajanga kozü jetzüka tsükdaktsür. Meyilongibo iba ajanga süngdong sünglaklen tashimait kümdaktsür aser kozükatsüker.  Süngdong ajakji longa, tapak merumerua adoktsü koba ajanga süngdong nungjagi tzü yimteta adoker. Tedong tazünglenji sentsü samaa aotsü aser tashi akümtsü, aser iba nungi tu tashi menümer. Tashidakji tera tonga  ayir aser iba ajanga tera tashimait, takong  aser taap kümdaktsür. Mesen (fungal) agi achiba ajanga süngdong nung tashimait akümer aser tera ajanga tzü bener maruteti akümer, aser iba ajanga nenyanenya kümer tsükdaktsür.

Anepaluba: Tedongji tera tena atsüdoktsüla. Tashidak agi tonger aliba kozüdongji tanga tedong nungi pilaa or ayutsüla iba atema ongken cm 60 tarok aser lenden tasazük cm 30 tor iba nungji süngdong, tu aser kozü tashidak agi tonger alibatemji inoktsü.  Kozüdong nung tashidak agi tonger alibatem nung neem cake @ 1.5 – 2.0 kg inokjang, iba den shia aliba ama ali mool (manures) tasazük shitak inokjang. Naro süngdong tulu  poinciana amala kozülu nungji tetsünü. Süngdongji aika mesemi matokdaktsütsü atema junga anepaluang aser tashidak agi tonger aliba tedongtem den memeyokteptsü atema süngzütem junga atsütoktsüla.

Lapi shizüka aoba (Bud rot): Süngdong nung lapi adokba shizüka tsükdaktsüba tashidak ajanga kozüdong südaktsür.

Anepaluba:      Tashidakji yakta puteta aser tashidak agi tonger aliba tesemtem yakta indokba ajanga tashidak nungi kümzüktetsü aser tashidak prokshia aoba nungi kümzüker. Süngdong nung tashidak agi tonger aliba tesemji tekeraba nung rangdoktsü aser mesenji tepsettsü. Anepalur aliba nung tashidak agi tonger aliba tesemji shirurutem arua mademtsü atema tu agi junga alenbanger ayutsüla aser ano mozü yimzüka maotsü atema.

Tepen shizüka tsükdaktsüba tashidak: Kozüdong tsünüba nung tashidak tamajungtibaji tepen jetzüka tsükba   tashidak ya lir.

Anepaluba:      Teben nung tashidak agi tonger alibaji agizüker rongtokba ajanga alu nung iba mesen bokloka aoba nungi kümzüker.

Tu nung mesen agi achiba (Bacterial leaf stripe): Iba tashidak indang yimyaji tu tiyong  nung atsüdanga aliba tzü jajaba tesem nungji tashidak atemer. Tashidaki tonga aliba tesemji mesen ajanga telunglen nungi yokba ajanga  mesüngbentoa kümdaktsür . Kozüdong nung aliba tu ajungaji iba tashidak ajanga sünga akümtsü, tedong nung aliba tu ajunga nungji adongtsü. Kanga sashia adongtangbo, tedong nung aliba tu ajakji tashidak agi adonger. Kodang labi adokba nung tashidakji temtir, kozüdongji südaktsür.  Mangkonang (Monsoon) mapang tashidakji kanga sashia adonger. Kozüdong tila (küm 3-5 tain) itemji tashidak agi tekaraba adonger.

Anepaluba: Tashidak maketba süngdongtem yirayira alibatem shima tsünütsüla aser tashidak jagi adongba mapang yakta meteter anepaluba ajanga tashidak nungi kümzüker.

Süngdong boksaba: Süngdong tila aser ano tain junga maküm aliba süngdongtem nung tashidak agi tekaraba atonger. Tashidak adokba tamaitsütemji teimba süngdong tsünglanglen tera sentsü sama akümtsü koba meyilongibo süngdongji poksadaktsür aser tashidak tuluba kümdaktsür, süngdong telonglenji tapok tarok bataktsür aser iba ajanga telong nungi tzü temoro jateta adokdaktsür. Kozüdong tashidak agi tonger alibaji süngdong tilaba dang kümdaktsür aser ishiba adanger. Atsü koba nung nala junga mali iba tesem nung tashidak jagi kanga sashia adonger.

Anepaluba: Tzü aotsülen junga yangluba ajanga tashidaki adongba ishiba kümdaktsür. Tashidak agi tonger aliba tesem lepdokba aser mozü (coaltar) inokba ajanga tashidak ajema kümdaktsür.

Tu tenenya kümdaktsüba tashidak: Tu tenenya kümdaktsübaji whorl telunglen nungi tenzüker, aser meyilongibo tedong ajakji sünga akümer. Teti ama tu sentsü tamak aliba sentsü samaa akümbaji tazüng nungi tenzüka sünglak tashi sama akümer. Sünglang nung tashidakji atemtsü aser meyilongibo iba ajanga tu tashi ajakji sünga akümtsü. Tu tasen adokbaji tanga dang nungi  tatsüba ainer. Kar nungbo tu nung mesen atuba aser tu tsükbaji ajiteter. Kozü tasazük aser adangba tajemba akümer. Tedongji  jebrajebra aser melamela ajebsateter. Tetenzükba mapang nung tedong sünglaklenji sükzüker, aser teraji tashi kümdaktsür. Ali tzü agi toa aliba/tzüji tesem aliba ajanga tashidak tali bulua adokdaktsür. Ali temo peria makütsüba aser pei yimnütsü ayiba (unscientific cultivation) yimya amshiba ajanga  kozüdongji tashidak agi tongdaktsür.

Anepaluba:      Tashidakji tanga süngdong anepaluba ajanga mekümzüteter; tashidak nungi kümzüka alitsü atema inyaktsübatemji:

·       Süngdong yira alitsü atema aser ali temo peria alitsü atema ali tor lisem aser mool inokjang

·       Nala aolen junga yanglua ayutsüla, talisa mangkonang (moonson) mapang.

·        Tedong tazünglenji anü tashi agi polokba ajanga akongba nungi kümzüktsü atema kozü tu agi meyibanga yuang mesüra süngdong nungji shinü (lime) tebang.

Kozü sadangba: Kozüdong junga iner aliba dang yirayira teindak mapang nung  kozü boksar alibaji angutsü. Boksar aliba kozüji jetzüka tsüker. Kozü boksabaji kozüdong nung sap cell talila aliba ajanga aser süngdong teyari nung tepen apongdang temo tali asüba agi lir.

Anepaluba:      Sap cell talila asüba nungi aser kozü boksaba nungi kümzüktsü atema kodang kozüji adang tenzükdir iba mapang nung kozüdong tazünglenji tarak ketjang. Takong mapang sülen ajungben tzü aika agütsüba ajanga kozü boksar. Potassium agi meperiba  ajanga iba tashidak ya adokdaktsür.

Anü agi bosaba mesüra süngdong tazüng raksaba/boksaba: Tedong boksaba ya tashidak tapu ka lir, mapang talangka anüng nungi anguba anü tesangwa (solar radiation) yalokba ajanga adoker. Anüolentip nungi anü boloktsübaji  Kozüdong atema kanga majung, iba ajanga kozüdong boksadaktsür. Tashidak aliba tamaitsü sayubaji hon sentsü mesüka nenyatoa (golden-yellow) akümtsü aser anüboloka aliba tesemji  boksatsü koba nakrema moroa  (dark brown) akümtsü aser iba ajanga telonglen nungi metongi boksadaktsür, tetongji tashi mait akümtsü aser boksatsü.

Anepaluba:      Alu nung anüolentip len kara ainba süngdong tsünüba ajanga tu aser tedong akongba nungi kümzüker, tedong aser tera nung anü yanglokba nungi kümzüker aser tashidak nungi kümzüktsü atema süngdong atemdang tapakong tasazük junga lemsar atemtsü ajungshir.

MESEN:

Spindle bug: Ibaya shiruru tamajungka lir, mangkonang mapang (monsoon) iba shiruruya pokteter. Shiruru teintet temerem aser tanak aser amakamaker (greenish) aliba mesenji tu sünglaklenji atemer. Iba mesen ajanga tu nung atsüsa aliba tesem nung sap aliba mesüpteder iba ajanga tu nung atsüsa aliba tezütem tilaba kümdaktsür. Tu mesen ajanga raksatsüba agi süngdong junga meindaktsür.

Anepaluba:      Mangkonang mapang matongdang aser temer külen aliji tosa aser yapoka yotsüba ajanga kozü ainba mapang nung yarir.

Mites: Mites (mesen tabu ka) iba ya tapu ana lir, temesüng aser temerem. Iba mesen yagi kozüdong metsü tila aser tulu ajak raksatsür. Parnoki tu tsünglanglenji atemer aser iba nung aliba sap  mesüpteter aser iba ajanga tu sentsüji nenyatoa temero aser takong kümdaktsür. Süngjang jungjunga tanga alibajia raksatsür, süngjangji kokdang adokdaktsür aser jetzüka tsükdaktsür.

Anepaluba:      Mesen agi kanga chir aliba tu aser tu takongtem agizüker arungba ajanga tanga nung iba mesen bokloka aoba nungi kümzüker.

Tera achiba mesen: Iba mesen yagi tera achir, kozüdong tulu tila ajak nung iba mesen yagi tera achir. Iba ajanga kozü tuji baklabakla nenyatoa kümdaktsür aser kozü eshiba adanger. 

Anepaluba:      Atsü/alu merüka ayutsüla, nala aolen junga yanglua ayutsüla aser ai kata metoktsütsü aji ta süra mesen agi kangabo machitsü. Alu yimertemi teti inyakba mapa süngdong tain aser kongsang aser tu tasütem May-June ita nung indokba aser mesen entsütem indokba ajanga mesen nungi kümzüker aser junga tangdaktsür.

Tsüknü (Pentatomid bug): Tsüknü mesen tulu aser tila na pronglai kozü tanük nungi sap mesepteter, iba ajanga ano tashi makümdang süngdong nungi tsükdaktsür. Tsüka aliba kozü nungji tarak tapok tilala ajem aki atuba ama keta alitsü.

Anepaluba: Junga acha-ayanga anepaluba aser mesen tepsetsü atema mozü tapu balala amshitsü ajungshir.

Tsüla mesükba mesen ka (Nematodes): Iba tsüla mesükba mesen aruaatemba ajanga kozüdong nung timtem tulu adokdaktsür. Mesen agi chir aliba kozüdongji, nenyanenya kümdaktsür, junga mainer aser ishiba adanger. Tera mesanga or aliba aser tongben-ra tem nung mesen agi chir aliba tesem nungji orange sentsü adoktsü, tazüngji naknaka akümtsü ibaji tashidak adokba tamaitsü alitsü.

Anepaluba: Tsüla mesükba mesen (nematode)  nungi kümzüktsü atema : alu nung mesen kangabo arua matemba tsünütsütem dang tsünüang; tashidak melamela adongba süngdotem (susceptible hosts) tetsünü itemji  pepper aser somomo ; tsülai machiba ( nematode-free) süngdongtem tsünüang; 5-10 kg Glricidia mesüra Crotolaria tu tamakji inokjang; neem cake (1 kg/palm/year) inokjang. Mesen nungi kümzüktsü atema (Biological Control) fungal antagonists amshitsüla itemji ; Verticilliumchlamydosporium,Purpureocilliumlilacinus, Fusarium sp., Aspergillus nidulans aser Scopulariopsis sp., iba den külemi mozü meteni aliba (süngo-tu aser aonsotsü tapu balala meyokteper adokdaktsüba mozü) mesen tepsetbatem ajanga yarir.

Physiological disorder – Band:  Nala tamajung, ali temo peria maliba mesüra temeküt tzü mopung majungba ajakji ajanga süngdong nung tapak tapak adokdaktsü (Band). Mezüngbuba tashidak ajiteta adokbaji süngotu tasazük tilaba akümtsü aser iba ajanga tuji kübrak-kübraka aser shisa nübsa kümdaktsür. Tashidak menaloka aodang, süngdong tazünglenji tilaba kümdaktsür, kongsang tilala adoktsü aser tedong tilaba akümtsü. Kongsangji tilaba aser meshidaki akümtsü. Teraji kanga mejungi kümdaktsür, teraji kongdaktsür aser kübrak-kübraka kümdaktsür.

Anepaluba: Ali temo tajung agütsütsüla, tzü nala junga anepalutsüla aser ali nung shinü inoktsü atema ajung majung junga metetsüla.

Fig. Areca climbing machine

ONGZÜKBA: Kozüdong temer külen küm 3 nungi 4 tashi nung tepen apong tenzüker. December nungi March tashiji tepen abongba mapang lir aser kozüji tashi aser

temerang kümer aongtsü atema June nungi July tashi nung kozüji ongzüker, aser November-March tashi nung tamen aonger. Kozüji anogo 45 nungi 50 tsüngda nung asemben lemsar aonger.

Kozü aongtsü atema süngdongi tor aonger mesüra au talang sünglak nungji kotari mesüra tayitsü sendakloker aonger. Tanü asüngbo süngdongi soa atutsü atema oset (Mechanical climbing devices) angur. Kozü ongzüker alibaji pa indang tejeb nungi kaka ongzüktsü aser iba sülen tejangji agizüktsü atema teküb sadoktsü. Iba ya ongzükba anogo mesüra tasüngjisa satetsüla, talangka ayuba ajanga kozü satetsü tasak asür. Kozüjang satetsü atema mechine agi inyaktsü akok.

ADANGBA: Kozüdong shia nung kg 2 nungi kg 2.5 ongzüktsü imlar, aser hectare shia nungi tone 2 nungi 2.25 ongzüktsüla.

Fig. Areca climbing machine