~ Temsüwati Kichu

Eden tsüki koda tabensa, teperi akaba tsüki, koda jangratemtsü, tebor tajung. Aji mesüka asen Ao lima ya yanglutettsü koka lir, kechiyong asen Teyanglur Tsüngremi asenok nem lushi tajung moaja lir. Iba onük ya tawa Yanglushidi Sensaksem Sabang (YSS) nung Aortem aikati tebilemba tajung aika lemsatepogo. Itemji kar shimteta tatsü agi report den ano tebilemba kar inoksema lemsateper. Item tebilembatem ya küm 100 nungi 200 nükla yur lemsatepba ka lir. Iba nüklaji yur tang nungi tenzüka inyaktsü sabangpurtemi shisatsü tajung aika agütsüogo. Mangdang ataloktsü asoshi tang nungi küm 2 mesüra 5 nungbo, 10 nungbo ya inyaktsü ta nükjidong yanglur inyaka aotsü nungdaker.

Iba report nungya tebilemtsü, tangatettsü aser teinyaktsü ta lemsaa lir, item ajak ya Ao lima sasep nung dang lir. Saka Ao lima nungi tenzüker, Nagalima ajonga  kümdaktsütsübaji asen Aor teinyaktsü aser mangdang asütsüla. Asen kin dang tangari pioneer ajar süra, Eden tsüki ama kümdaktsütsüba nungyaa asenok atangji pioneer asütsüla. Anungji iba mangdang asoshi asenok Aor koba tesem nung alir südir süaka asenok ajak kasa shilem lir. Iba mangdang ataloktsü asoshi asenoki item ya shisadangdi:

Tebilemtsü

1. Aluyimer mali: Asen Ao lima yimtsüng aika nung tekonglu traditional jhum cultivation ayimba akhi ama kanga bulua mesüi kümogo. Ibaji kanga tajung saka aji kechi agi melen? Iba melena to tanga inyaka pei taküm kibong asoshi peria züsenteta aliba aikabo mali. Yimtsüng karbo tanga chiyungtsü aonsotsü, süngjanglijang alu ayimba nung kanga junga inyakdar. Saka Ao lima reprangdangra tsük/tanga chiyungtsü atema aluyimer melii kümdar.

2. Tangar state dak metaloka lir: Chiyungtsü osettsüset teimba ka tanga state nungi dang abener. Tangari meyokra, mesüra tanga state nung timtem ka asünung asen lima tebilemtsü tulu agi atonger. Tangar state nungibo kecha bener marutsüla ta masü, tang tangbo aseni ajakbo meinyaktettsü, saka aseni inyaktettsübajia meinyaki tangar dak dang metaloker alir. Tanga lima nungi gari sünga khu bener arutsü, asen lima nungi tazüng yoktsü. Ibai tebilemtsü tulu.

3. Tzü mopung raksadar: Unregulated coal mining ajanga arem samar, ayongtzü mejungi kümadoker, ayong nung aliba tzü shiruru maka akümer, mopung memerüki akümer. Iba amai dang ora küm ishika nung nisung alitsü mejungi akümtsü. Ano environmental concern kangarabo tang tashi mali, pei atema dang bilemer, pei jungerbo ojang ta bilema inyakba aika lir.

4. Asen rongsen tangar keti omar: Business balala inyakba reprangdangra, asen lima nung teimba ka local nisungi masü tangari inyaker. Ano kiojen asüba ya teimba ka tzümartemi inyaker. Nagaland nung sen teimba indokba kaji building construction, iba ya tangariang inyaker. Asen rongsenji asenok rongnung alonger masü tangar keti dang senzüka omar.

5. Factory maka: Raw product dang tangai yoktsü ta asüdang aiben tebilemtsü tulu ajurur, ano asen lima nung dang yoktettsüsa akümdangjia tebilemtsü aika lir – chiyungtsü shizüka oadoker/raksadoker, consumers ishira, marketing tebilemtsü adoker, tanga statei yokdi ta asünung aiben tangari aginüba quantity aseni magütsütetter. Tia kaa asen lima nung tea factory karbo lir, saka tanga atema finished product ayoktsüsa mesüra tangai yoktettsüsa kecha factory balaka mali.

6. Tazüngerbo aika saka mapa mangur: Karbo tsüraburi rongsen jenti indoka pei chirnur züngdaktsür, degree angur saka mapa mangur. Taküm nung frustrate asür, pei sempet junga mamshiteti taküm raksar. Tsürabur asoshi kanga khuret tulu akümer. Ano karbo pei lima nung mapa mangu, pei adianu pei tsürabur nungi pilaa tanga limai or mapa inyaker. Tanü lanurtem asoshi unemployment tebilemtsü ya ulura kümogo.

7. Meranga inyakba shisatsü agi anünga lir: In general nung asenok ya azümesen, chidiyungdi, angati rongsen bushiba, mangermesangwa dang takar kümnüba, item shisatsü aser jakla tamajung aliba agi alima mainer, rajang akümer, okronger, tangar memeneper. Pei income yari taküm/kibong alir masü, kheni temaba nung alir. Idangji temenen aika menar. Ano pei mapa/tejangraba field balala nungji meranga, bendanga inyakba, achiajem nung züokba, tashi angaa aliba den temetongshitsü agizükteta aliba, item yagi aika kanga anünga lir. Aji agi pei mapa nung takok mangur.

Tangatettsü

1. Nagaland nungi supply asütsü nükla akatsüla: Iba nükla yur kodang inyakdir aika nung temelenshi akatsüsa akümtsü, idangji asenok ajangzüktsü. Tat. agi aluyimba, tenem kisüng nung masü, tenemtsüngi lua develop asütsüla, idakji aluyimba balala inyaktsüla, idangji asen peria züngteter külen tangar dangia yoktettsü. 

2. Tzümopung melenshiba aser ali kechi apet meteta inyaktsüla: Nagaland nunga tzünglu aruba tesem kar nungbo tajemba akümer. Aluyimba ya tzü dak tulu ka sendaka lir. Tzünglu marura alu koda ayimtsü. Asen Ao lima nung tang tashibo tzünglu junga dang arudar, yamai dang junga arura tarutsü asoshi kanga teimlatsü tulu lir. Ano asen lima nung kechi komala alu tapet ibaji meteta ayimtsüla. Kechi tsünüsempongtsü, kechi süngjangliang, kechi süngdong tapet itemji atemtsüla. Tangar inyaker ta sür inyaktsüba masü kechi apet aji metettsü nungdaker.

3. Mapa bushir masü mapa agütsür adoktsüla: Aikati zünger government mapa bushir saka governmenti tazünger ajak nembo mapa magütsütettsü. Anungji government mapasa mesüaka pei sempet aser lemangtem meteta business/aluyimba/factory yamala mapa tenzüka inyakra pei dang masü tangar nema employment agütsütettsü. Inyakdi ta asü nungbo asen lima nung mapa peria lir. Tangarbo asen Naga lima nung tesüngmangtsü ka ayangtetter, asen lima nungbo koli saka par limabo chuba ama alir. Ya tebilemdangtsü tulu.

4. Pei Meyong meimtsüla: Talisa jila balala nung alirtem Aotsür Aor lanurtemi Ao oshi meimtsüla. Pei oshi, aser Aor sobaliba tajung angazüktsüla. Ano pei linük meimtsüla. Item ya pei meyong. Tangar indanga tajungbo angazüktsüji nungdaker, saka pei meyongji metoktsüi meimtsüla.

5. Asenok rongnung yaritepba shisatsü akatsüla: Pie tangarbo yaritepba, ishika semteper ka ajungkettsüli, ano ajungshitepli, tamakok aluyonga ano maneni yariteptsü, network tajung, item ajanga takok ngua aor. Asenok koba mapa nung südir süaka iba ama yaritepba shisatsü tajung akatsüla. Aori Aor dokan nung alinütsüla, tayoker jagia aji meteta ayoktsüla. Aori Aor nem mapa agütsünütsüla, tat.agi mistry mapa, teinyaker jagia aji meteta tangari meimtsüsa, ano tarutsü nunga pa nemsa agütsünütsüsa tajungtiba inyaktsüla.

6. Organic farming nung temulung agütsütsüla: Tsük alu nung mozü tali amshiba, mesüra aonsotsü nung mozü tali inoka züsentetba, item achiba ajanga temang nung timtem aika adokdaktsür. Tanga state nungi chiyungtsü bener yoktsü asoshi, yabo Naga nunger atema anungji idakibo mozü meinnoki dang adokdaktsüdi ta masütsü. Asenoki organic chiyungtsüji koda tongtipang iba jenjang tulu ya meteta organic farming nung temulung agütsütsüla.

7. Tangatetba aser tesayuba melenshitsüla: Tesüiba mapang nung alumeyimnüra/mapa meinyaknüra school meranga züngang ta tangatetba aser tesayuba agütsü, saka tanübo alu ayimtsü asoshi meranga züngang ta sayutsüla.

8. Ali tulu nungdaker: Large scale nung farm lapoktettsüsa tashi liaka kong lapokner iba tesem nungji ali tilala lemsar aliba system ajanga tetsükdaktsü alutsü. Anungji tarutsü nungbo land ownership system reform asütsü nungdaktsü.

Teinyaktsütem

1. Environment aser Natural resources atema tesayuba agütsütsüla: Tsüngremi moaja akaba natural resources, item ya exploit masütsü, ano environment timi ketdang asütsü Arogoi pulpit nungi sayutsüngitsüla. Lokti balalai iba tesayuba agütsütsüla. Ano School, Sunday School, Ao Oshi kakettem nung iba tesayuba inoka tanur asüdang yongi angzükdaktsütsüla. ABAM aser Arogotem calendar nung inoker mejameja “ABAM World Environment Day” ta among nung ajungtsü.

2. Canaan farmers school ya ajaklen aser yimtsüng ajak nung agitsüla:  Iba school nung ya farming kisüng masü saka tongtipangsüa mindset melenshidaktsütsü sayur. Tangazüktsü aika sayur, mapa meinyakra techiyungdaktsü, lalushipong masütsüla, ni tama melenshitsüla, ano aika. Item tesayuba ya asenok kangasa nungdaka lir.

3. Wazüka ayutsü asoshi akangshitsüla: Arem aser arem shiruru wazüka ayutsü atema yimdeni maneni akangshia inyaktsüla. Ozüng yanglua nüburtem azüoka arudar. Ano lokti balalai lemang balala ajanga ozüng agisa mesüaka wazüka ayutsü asoshi tasa balala ajanga nüburtem ajungshitsü nungdaker.

4. Aremshiruru atema pangzüng akatsüla: Lim arogotemi joko benjongbentsü mesüra salemsaji ama nung arem shirurubo khenyongi mamshitsü ta pei arogopur nem tangatetba agüja pangzüng ka renemra iba ya Eden tsüki mesüka yangluba nung shilem tulu ka asütsü. 

5. Skilled job/entrepreneurship atema Arogoi teyari agütsütsüla: Arogo nung nüburtem rongsen ketsüng atema, ano talisa unemployed lanurtem atema ministry kanga dang nentaka inyaktsüsa kümogo. Kiojen asüba aser iba dak sentakba mapa branch balala, farming, business, ano aika, yamala training  ya lanurtem aser nungdakbapurtem karbo yi/drugs toktsür alirtema asütsü akok, parnok nem agütsütsüla. Arogotemi takokeribo training denji ano mapa tenzüka aotsü asoshi financial support/osettsüset agüja placement tashi nung yarira, kangasa ajak atema tajungzük tulu asütsü. Arogo karibo kanga junga ibaya inyakdar, ano tanüngba arogotemia peii akok yari inyaktsü nungdaker.

6. Ano itemya inyaktsü kanga tongtibang

  • Factory lapoktsüla, ano cold storages yabo tzükong shia nung alitsüla.
  • Asen lima nung gari lemang ajungtsüla. Aji mesüra mapa aika nung tetsükdaktsü alur. Gari lemang mejungra chiyungtsü tajung aika liaka tayokdaki bener arutsü kanga tasak. Government mezüngbuba teinyaktsüji lenmang junga yanglutsüla.
  • Development aoba agi mesüra nungdakba agi asüyonga kodang süngdong tsüngdokdir iba melenaji tanga atemtsüla.

Teinyaktsütem ano aika lir, saka tang tenzüka aotsü atema item denji asen tebilemtsü balala nungi kechi inyaktsüla ta angatetter, itemji kangasa tongtipang. Asen Ao lima Eden tsüki ama kümdaktsütsüji asen Aor ajak teinyaktsü, ajak shilem lir. Tanü tenzüka aotsü asoshi nungdakba kar idaki lemsateper, saka asen Aori ano tali tajungba shisatsü, sentong aser teinyaktsü Eden tsüki ama kümdaktsütsü asoshi lemsateptettsü, yamaji tebilemba tajung aser teinyaktsü ajakji asenok ajak külem wadang südi. Kodang asenoki asen lima Eden tsüki ama kümdaktsütsü asoshi tenzüka inyakdir, idangji asen arogotem aser tamangertem tanela nunga tashi taitba akümtsü. Kechiyong kodang tangar dak memetaloki pei sasa nokdakteta peria lidir, idangji ochi nung alitsü.

Eden tsüki mesüka akümtsü nükjidong nung koba mapa inyakdir inyakaka, asen mapa takok angutsüba mesüra rongsen angutsübaji tama mesüdaktsüli, sen meimbaji tamajung tapu ajak tera lir ta Laishibai ashir. Saka asen Tsüngrem shibai Eden tsüki poktetdaktsü Pa tama kechisarena nung südakja aseni Pa dang asüngdanga inyakdi, idangji Ao lima Eden tsüki ama Pai kümdaktsütsü.

*****