Tasüngtet Lokti Yimden

~ Wati Longchar

Lokti yimden yanglushi sentakba maparen indang ni Covid-19 anembong mapang züluba kaket Covid-19: Khristan Tamang aser Lokti Temelenshi  nung ocet ana, aser Tensa den apet Ainkar ola kaket nung ocet asem, aser YSS Vol. 4, Clean Election kaket nung ocet aika angutsü.  Iba den YSS Vol. 1, Tanü Putu Khristan Tamang Lenisüba nung lokti yimden, Naga nüchiso bushiba nung tebilemtsü, arogo teinyaktsü ocet trok tashi angutsü. Item ocettem nung semloka tebilemba kar lepshia lemsateper.

Tasüngtet aser Masüngtet

“Lokti yimden” ta asüba nungji Yimtsüng Putu Menden/Samen Menchen, Ao Senden, Watsü Mungdang, a.a., kong temzüng lateta, telok tentet kaji azüoka anir aor, item ajakji dena lir.  Anungji iba ocet nung “loktii mulungba yimden” indang dang shiner.   “Tasüngtetba” ta asübaji Engraji nung `holiness’ (tasüngtet) ta ashitsü akok, tetezü tai maket, tarak maket, ochi, temeshi, temeim, kati ka aria bilemba, amalitep ajak densema lir. Tasüngtet inyakyim, taküm aser shisatsü Tsüngrem nungi tenzüker, tasüngtetji Tsüngrem jakla, Tsüngrem mulungsentsü ta angatetdi. Tasüngtet lokti yimden nungji nütsüng ajak yimchiyimjung, terenlok, yimjung asoshi inyakba ajak dena lir.

Masüngtet lokti yimden nungji tashiyim mapa, democratic principle anema senso candidate ta declare asüba, tashi toktepba, sen/rongsen meimba, meyongnem ayokba, ni tuluba ta bilemba, pei ajungtsü asoshi dang bilemba, ashioktsütep agi sünga alitsü. Tanü asen kiyonger Myanmar nung military general-tem “pei asoshi dang bilemba” ajanga loktii mulungba shimba tatar tashiyim agi atsüngtoker yimden agiba nguogo. Russia yimli ulushia yangertsü asoshi Ukrine amakaba agi tai maka nübur aser sepai aika asüba, ki-o-jen poksatsüba nguogo. India nunga “lokti yimden” Hindu tamang yimsüsüba kübok azüoka ayutsü asoshi koda sür tamang yimsü balala rongnung, caste balala rongnung telemsa adoktsütsü aji dang merangba angur, tat. agi, West Bengal nung Nandigram nung Muslim kiyong dang candidate-i “mini Pakistan” ta ajaba amala. UP nung Muslim nunger atsünga/phuküma o ka danga jembizük yokra Pakistan support nung jembir amai tai tongtsüba ajaki ngugo. Assam CM-i mapang shia Hindu-Muslim aser kidanger state, kong Khristan  nütsüng teimba lir, parnok den tsükchitep aser amokmeren  ola aiben angashia arudagi. Item ajak dangji masüngtet o aser inyakyim ta angatetdi. Asen lima nunga yinjang tashi amshia, senso nungi aridoka election agiba lir. “Masüngtet” ta asübaji item dangji ajar.

India nung Masüngteti inyakba maparen kar

• Lokti yimden ya takar ishika meyong kümogo

Hau, nisung ajakbo yimsüsür mekümtet. Nüburtem, tanidaker ali nung dang yimsüsürji alir.  Nübur asoshi yimden kaji nüngdak. Yimden ka lenitsü tasüngtet lenir ali nung dang meimchir rongnung liromedem adokdaktsür ta angatetdi.  Ano lokti azüoka ayutsü asoshi yimden tarensen balala aika angutsü. Alima kar nung loktii mulungba yimden, alima kar nungbo military aser dictator yimsüsüba kübok, kar nungbo chuba/chubatsür yimsüsüba ta angutsü.  India nüchiso ngur külen nungi loktii mulungba yimden yayim ya agizüka benshir. Saka “lokti yimden” tabo asür saka takar ishika meyong dang küma odagi.  Tat. agi., tetsür nem yimsüsüba menden magütsür (50% population), temang nung mokokminer (15%) nem magütsür, arogo nung tenzüker yimden nung shilem magitsüla ta jembir, aener, sensaker, jat tila  (kin tila), sensaker (asen lima nungbo yim tila) nem yimsüsüba menden magütsür. Ano tanü India nung lokti yimden menden ya joko hereditary ka amai kümogo. Anungji loktii mulungba yimden yayim nung tashi mait kaji 5% population shi agi dang yimden yayim ajunga azüoka ayur. Tebur takar ishika meyong ta shitettsüsa jenjang ka nung lir. Anungji tanü koba asenoki lokti yimden ta jembir ya shitakba loktii mulung yimden ta ashitsü tamakoktsü.

• Lokti yimden tashi ngutettsü asoshi tamangba yimsü amshiba

Tanü alima nung masüngtet tulutiba adokdaktsübaji lokti yimden leniri yimden tashi ngutettsü asoshi tamang yimsü phukümba ya ta ashir. Mitri Rehabi ashir, “Yimli kaji sepai, yimden aser rongsen tashi agi dangbo arakmoka ayutsü makok. Saka parnoki kechisa inyaker aji shitak, temabai melaba (Tsüngremi melaba) ta sayutsüla. Parnoki nübur anema tashiyim inyakbaji tamang tesayubai metendakja mapadong aser mapa ajak tamang den sendaktepa kümdaktsüba ajanga  yimli kaji noktakteter.” (Empires can’t survive by their military, political and economic power and might alone. Rather, the justification of the empire has to be based on a higher logic; the violation of human rights needs to have something akin to divine purpose and to be set within an ideological framework.) Anungji lokti yimden lenir ajak election mapangbo religious kümadoker (seasonal religious) aser parnoki yimli ka akanga yangertsü aser züina odaktsütsü atema tamang yimsü ya kanga tongtibang ta meteta lir. Tamangba yimsü ajanga nübur lungjemdaktsür, aria bilemdaktsür aser inyaktsü temulung uludaktsür; tamang yimsü asoshi inyakdang taküm tenla agütsübaji tetushi maparen ka amai kümdaktsür. Anungji yimden leniri tamangba phukümtsü; yimsüsüri kechisa asateta inyaker aji meimchiri mulungba dang masü, Tsüngremi (temabai moatsür inyaker amai) mulungba ta nübur mulungsentsü nung enoktsür. Election manifesto nunga tamangba yimsü ajungkettsü enoka yangluba angutsü. Nagaland, WB, AP nung Pastortem Holy land tour anir aotsü manifesto nung enokba naguogo. Ano yimsüsüri sen tashi amshia tamangba yimsü tesayur, sayutsüngir, mangdanger amshitsü; India nung BJP-i ama, US election mapang President Trump-i tamangdir-shiner kanga amshiba nguogo aser item fascist telok ajungmesoa US Capitol agitsü merangba nguogo (6^th January, 2021 nung). Yimsüsüri metet, tamangba yimsü maden yimli kaji noktaktsü makok. Yongji yimsüsür ajaki tamang yimsü tesayuba ajanga nungitdaktsüner aser yamaji asa-lentong balala yanglur.  Tanü India iba jenjang nungji lir.

• Hindu Rasthra kümdaktsütsü merangba agi lokti yimden menentsüba

Tanü India nung lokti yimden political party ka kübok azüoka ayutsü atema, yimden yimsüsüri Hindu yimsü ajungketja jembiba (Muslim leniria kasaji jembir), tangar yimsü anema tesempa o jembiba (hate speech), tamanger telok balala rongnung rarabangsen adokdaktsüba, tekülem ki rongdoktsüba aika ajurua arudagi. Item ajak ya tamangba yimsüsü balala lemsadakja yimden tashi arakmoka ayutsü merangba lir. 

Asenok ajaki jembir tanü India nung BJP-i aniba yimden yimsüsür nükjidong tulutibaji India ya Hindu yimsü nung amendaker “Hindu Rasthra” yangertsü ta asübaji lir. Hau, “Hindu Rasthra” kümdaktsütsü ta yimyim agütsüba aser asalendong maparen ajanga parnok yimsüsüba menden ngutetogo. Temalen Hindu Maha Sabha lenir Vinayak Damodar Savarkar-i (1883-1966) India ya Hindu lima; Hindu dak alaka tangar ajak aener. Muslim aser Khristan ya lisopur masü nungji parnoki künü ashioktsür aotsü. Linük meimer (Nationalism) ta asübaji Muslim nunger ket nungi kümzüka ayuba amai jembir. Hindu tamang yimsü kübok India ajonga “one race, one culture and one religion” akümtsüla aser Hindu yimden yimsüsüba aser rongsen ketsüngsüba maparen ajak bener aotsüla ta noktak. RSS takhangba kaji Hindu yimsü ya state religion ta sangdongtsüla ta asübaji lir. Hindu tamang tesayuba nung yimden, Temzüng, tsüzüng-ozüng, sobaliba ajak bener aotsü noktaker. India nung tamangba balala, sobaliba balala aser oshi balala malitsüla;  ka dang alitsüla. Lokti teimbai kechi benshir, tetezü Hindui, aji ajaki tashi angaa benshitsüla aser anitaktsüla ta ashir.  Muslim aser Khristan tamanger ya bendanger tamang yimsü benshirtem aser parnok India nung linüra Hindu akümtsüla. Hindubo mekümner saka India nungsa liner ta süra tashiyim amshia, amokmerena aridoktsüla. Iba tangatetba nung tanü Hindu fascist teloki mapa inyaka arudagi aser ano tali inyaktsü merangtsü.Tatishitsü kar:

1. India nüchiso ngur Temzüng nung “secular democratic country” ta agizüka bener aru, saka “secular” ta zülua alibaji endoktsüla ta akhanger. “Secular” ta zülua aliba jagi Hindu yimsü-yimpong sadema meinyakteter.  Jammu & Kashmir nung Article 370 koba ajanga Muslim nunger kümzüka ayutsü asoshi bendanger dang ali mayoktsü ta aliba agienogo.  Nagaland aser tanga tribal statetem menua mali ta tetsübu o aika jembia arudagi.
2. Kaket riju azüoka ayutsü merangba. Tanü India nung kaket riju, Govt.i tenzükba dak alaka, RSS-i tenzükba Vidya Bharatya ya tulutiba aser teimba lir; ajak agi 13,000-15,000 kaket riju lir, 75,000-80,000 tesayur aser kaketshir lakh 20 tema lir. Yangi Hindu tamang yimsü aser sobaliba sayur. Iba den Government school nunga text book Vedas-i sayuba ama, Hindu yimsü-yimpong, otsü-olem, sobaliba züngdaktsür. Home Minister Amit Shah-i India nunger otsü, Hindu tangatetba tsütsü nungi zülushitsüla ta ashir aser tashi temeteter telok ka shimteta züludagi. Parnoki “Hindus are descendent of India’s first inhabitants and Muslims and other minorities are `not sons and daughters of the soil’” tangatetba nung zülur sayur. Parnoki British nunger aser American missionary marudang, Naga nungera Hindu liasü ta ashir. Iba yongji Rani Gaidinliu Hindu liasü ta tushiba  angur. South India nung Darvidian aser North East India nung Mongoliod shilu ya züngdoker otsü zülushitsü meranger. Küm 300 tema Mughul yimsüsüba indang Indian history nungi aidoktsü merangba, tat. agi, Taj Mahal (Ram Mahal ta tenüng melentsü meranger), Lal Qila, Juma Masjid ya Shah Jahani yangluba masü, Hindu nunger chubai yanglu ta otsü meyipshir, aser Gujarat nung class 9-pur text book nung Yisu Khrista ya mojing (demon) ta zülua aliba angur. Tiyazü otsüji sayupet sayura aser media balala nung tiyazüi ochi maküm tashi shipet ashiba angur. Ashiko, putu ishika tsüngda nungbo tang koba tiyazü otsü sayur ibaji ochi akümtsü. Naga nungera Nagaland nung yimpur masü, saka aener amai kümdaktsütsü ana nung dang lir. Yamaji putu ishika tsüngda nung Hindu otsü dak alaka, tangar otsü-olem samadaktsütsü nükjidong nung jaktaka inyakba aika angur. Tebilemtsü tulu ta metetdi.
3. India nung zülumen makartem dena tetsü oshi 19,500 tema lir. India nung tetsü oshi nisung 10,000 temai jembir tetsü oshi 121 lir ta ashir. Oshi aika meyokteper akümba country ka asü nung English, Hindi aser regional languages asemprongla jembitsü, sayutsü aser official maparen balala nung amshitsü melaa aru. Saka India lima ajak ka küma lungjemdaktsütsü aser alima dang Indiai iba tetsü oshi ya jembir ta sayutsü asoshi Hindi oshi angazükdaktsütsü aser jembidaktsütsü terenemba lir. India ya “Hindu, Hindi, Hindustan” ta alima dang sayutsüla ta ashir. Home Minister Amit Shah-i yamai ashi, “To preserve our ancient philosophy, our culture and the memory of our freedom struggle,…there is at least one language, Hindi, that the nation knows. If Hindi is taken out of our freedom struggle, the entire soul of the struggle is lost.” Tetzü, tetsü-tebou otsü aser wain-shin wazüka ayutsü asoshi Hindi ajaki jembitsüla. Hindi ajanga itemji wazüka ayur. Hindi jembiri nüchiso bener aru anungji Hindi mamatsüla ta ashirba.  India nung Hindi tetsü oshi ama jembiteter 22% dang aser 44% teraa bazar oshi amai jembiteter, saka Hindi mejembitetra, India nunger masü ta bilemba. Hindi jembitsü akhangba aser mejembitetra atalaa menütsüba aser mezüngmeshiba aika ajurur. School nunga Hindi aser Sanskrit dang sayutsü ta sür tanga tetsü oshi sendokba ngua arudagi. Kodang tetsü oshi samadir, kin ka ayak samar. Tetsü oshi ajanga sobaliba aser tamangba maparen ajak wazüka ayur. Kin ka telungjem oshi ajanga adoktsür. Ibaji samadaktsütsü nükjidong nung maparen ajak bener aotsü meranger.
4. Muslim pur ya telok tila (minority) rongnung nübu teimba asünungji, ozüng balala ajanga  aser tashiyim mapa aika ajanga azüoka ayutsü meranger. Tat. agi, CAA (or CAB) ajanga temeküt linüktem – Bangladesh, Pakistan, Afghanistan nungi rishikangshi asüba  ajanga Hindu, Jain, Buddhist, Christian aser Sikh küm trok tejaklen nungi Indiai  arua alir, parnok India senso kümdaktsütsü melar. Muslim nungerbo iba nungji maden. Tetezü, Muslim nütsüng züinra ta asüba tsübuba lir ta sayur. March 24, 1971 sülen Bangladesh nungi India nung arua alir parnok, India senso nung mezüngoktsü ta ozüng yangluba anema telok balala aikati ola adokogo. CAA anema longkak aitdang Jamia Millia Islamic University  nung student dak azükba, aser Delhi nung Hindu nungertemi Muslim kiyong  nung mi senoktsüba  ajanga rongsen crores aika jenjang arongba aser nisung 13 tashi tepsetba osang nguogo. Muslim ajema kümdaktsütsü, tsübudaktsütsü aser jena odaktsütsü aser India Hindu nation kümdaktsütsü nükjidong nung inyaker ta shisarajemer aikati shiogo. CAA ya temzüng küma inyaka ao nungbo North East India nung lisopur tajemba akümtsü ta tetsübu o jembiba mapang, MP Shri Tokheho aser CM Rio-i Article 371Ai Naga nungerbo kümzüktsü, shisa bulutsü mali ta BJP-i aniba Govt. phuküm ola agütsüogo. Kechiba Naga nunger leniri  aroka masadangi, ibala oji jembi ta yimden lenir aser tazünger aikati mepelaba o jembia arudagi.
5. Tanga yimsü mamangdaktsütsü asoshi anti-conversion law state toku tashi nung yanglua Khristan aika rishikangshi ajurua arudagi. Mapang tatsüka tsüngda nung state aika nung anti-converstion law yangluyonga aoba dang masü, saka Parliament nunga yanglutsü südi. Iba temzüng dak ajemdaker, yimtsüng kar nungbo kibongtem nung sarasadem akaba mapang nunga sünga azükba, ki rongdoktsüba aser mangsa yimdong nung maksüa jajadaktsüba aika ajuruogo. 1999 nung Australia nunger leprosy hospital nung doctor Graham Staines aser par chir ana gari nung mi senoka rongseta südaktsüba, ano 2008 küm Kandhamal nung Khristan tamanger 39 tepsetba, tenlaki 395 rongdoktsüba, 600 yimtsüng rongdoktsüba, 5600 ki-o-jen, dokan nungi oset-tsȕset rakzüka bener aoba aser nisung merijang aika ki maka kümdaktsüba atalokogo. Item ya asaa Khristan mekümdaktsütsȕ amokmerenba aser rishikangba lir ta metetdai.  BJP yimsüsüba arur Muslim aser Khristan dak tashiyim amshia rishikangshibaji küm shia 800-1000 ka shibosa asür ta ashir.  India nung BJP yimsüsüba arur religious mob kümteta, Government tazüokba  kecha mali ama, Muslim aser Khristan attack süyonga senzür, khen khenbo tetsür dak tashiyim amshir tepseta yutsüba osang aika angur. Saka aiben Govermenti tenük amor yutsür. Ano tesüngmangtsükaji RSS and VHP telokibo India ajunga nung Ghar Wapsi, tetezü tanaben meyipa Hindu yimsü dangi anir aitba puja inyaka aoba angur. Ozüng balala ajanga aser tashiyim mapatem ajanga yamaji Khristan mekümdaktsütsü nokdanger. Kechiba süra, India ya Hindu yimsü amanger lima ta angatetba ajanga yamaji ataloker.
6. India ya Hindu lima aser yimden yimsüsürtemi Hindu yimsü kümzüka ayutsü noktakertem ta sayua yimden tashi arakmoktsü asoshi Muslim ya tsükchir tulutiba amai kümdakja lir. Tatashim shia, India tesem balala nung, Hindu o Muslim na tsüngda communal tension adoktsüba ajangshia arur. Ayodhya nung Ram aso, anungji aji temeshi yimti lir. Yangji Hindu nunger tekülem ki ka aliba raksatsür, Mughul yimsüsüba mapang Babri Masjid yanglu, anungji Hindu nunger nem meyiptsütsüla aser yangji Hindu tekülem ki ka yanglutsü ta BJP sanen luden 1989 nung akangshia renemer, lenir L K. Advani lenisüba nung Hindu ajungmesotsü aser lungjemdaktsütsȕ atema Rath Yathra Somnath nungi Ayodhya tashi kilometre 10,000 September 25 nungi October 30, 1990 tashi, Ram asoba yimti nung tenlaki asütsü ta ayimokja jaja.  Supreme Court-i temelaba magütsü saka Babri Masjid tepsaa endokogo. Alima dang India ya Hindu country tulutiba ka ta sayutsü atema, aser alima ajak nungi arua reprangdaktsütsü, külemdaktsütsü asoshi Ram tekülem ki yanglutsü apusoogo (shitak asü masüar Nagaland Govt.-ia tenla tulu agütsüba social media nungbo nguogo). Iba den Muslim nunger madak tashiyim amshitsü, amokmerentsü asoshi nashi political symbol ka ama tamang yimsü den sendaktepa tsüngrem amai kümdaktsür külen, nashi metepsettsü, nashi shi mayoktsü, machitsü  ta state aika nung ozüng yanglu aser iba ozüng dak ajemdaker Muslim nunger aika tepsetogo, aika dak zükogo. Yamaji state aika nung Muslim nunger timtem ajuruba angur.  Ano Muslim o Hindu na tsüngda kibalembu nokdangtsü atema “Love Jihad” ta, Muslim yimsü amangdaktsütsü mechi kibong akümba ta aija rishikangshiba, tepsetba osang aika azünger.  Item ajak ya Hindu Rashtra kümdaktsütsü atema inyakba mapatem lir.  Shiv Sena lenir Thackeray-i India lima Muslim nunger yimjung nung linera, parnoki mapa asem inyaktsüla (a) Hindu nungeri ama tetsür ka ka dang agitsüla aser tanur aika masotsü atema family planning amshitsüla (b) Nashi metepsettsüla ta Muslimi noktaktsüla, aser (c) Hindu yimsü ya India nunger tamangba yimsü ta agizüktsüla.

Yamaji Hindu yimsü media ajanga sangdongba, shisashiba azüoka ayuba, yoga, astrology, nashi ambulance a.a. jembiba mapang ka lir. Tamangba yimsü yamaji yimdeni amshir. Tzümetsüng tulu nungoka aitba ama “Hindu” No.1, tanga shilu, oshi, yimsü nüngdak mali, anungji tashi mangartem merenshiang, rishikangshiang, rongdokjang, tepsetang ta Government tashi nung inyakba agi lokti yimden masüngtet jenjang ka nung lir ta kuli asür.

Lokti yimden asüngteta ayutsü asoshi arogo inyakyim tepila akatsüla

Arogo tajaba tulutibaji ochi ola adokba ya lir. Lokti nung ochimashi anema arogoi ochi ola  madoktetra arogo nüngdak mali. Arogo aser yimden inyakyim nung tepila meyura ochi ola madoktettsü. Tamang yimsü tesayuba koba yimjung, temeim, teputep aser ochi asoshi noktaker iba tetezü maka akümtsü.

Europe nung, küm 500 tejaklen, arogo nung Temelenshi (Reformation), Luther, Calvin aser Zwingli nungeri anir tenzük. Iba mapang alinük aika chuba yimsüsüba kübok liasü. Naga nunger tetsü-tebou putu, yimden aser tamangba yimsü tepila tejangja makai aruba ama, Europe nunga tamangba yimsü aser yimden tepila tejangja mali asü; mapang mapang arogo o yimden na tsüngda mepelatep adok aser tashi raktep aser toktep. Pope aser putirtemi alima yimden bangtak madak tashi amshitsü merang aser alima yimsüsüria tamang yimsüi tuyuba ama meinyak. Ano külen, arogo tenzüker aser yimden tenzüker som sür aiben ochimashi mapa inyak. Arogoi yimden yanglushiba nung shilem agitsü melena, arogo nung tenzükertemia ochimashi mapa jendi inyak. Anungji Teyanglushi leniri arogo o yimden na tepila ayutsü tim aser ibaji Lai tesayuba ta amet.  Lokti yimden masüngtetba inyakyim anema ainkar ola yimyim agütsütsü arogo aser yimden tepila ayutsü sayu:

1. Alima yimli aser Tsüngrem yimli naji balala ta Yisui sayu (Lk 19:10-11). Saka miemchir shia yimli anaprongla nungji senso ka ka. Baptist arogo aika nung tenlaki sabang nung flag ana – ka nung kangki aser ka national flag ayur. Ibaji ajanga nübu shia senso ana ta sayutsü asoshi. Alima yimli künü tembanga arutsü, saka Tsüngrem yimli teti asoshi alitsü; alima yimli alinük telongtet (limited space, e.g. India, China) ka asür, saka Tsüngrem yimli alima rangpen (whole universe), tasazük mali; alima yimli ozüng agi azüoka ayur, saka Tsüngrem yimli temeim aser ochi agi azüoka ayur; alima yimli nung tashir-mashir, tulur-tilar, takar-makar telemsa lir, saka Tsüngrem yimli nung telemsa mali ta yimli anaji bendanga ayu. Iba tepilaji Lai kuli tejangja lir.
2. Yimden latetji Tsüngremi yanger.  Senso shia yimsüsüba kübok alitsüla, kechiaser Tsüngrem nungi yimsüsüba tashiji angur aser yimsüsüba bangdakji Tsüngremi latettsüba lir. (Rom 13:1-7; Mt. 22:15-22). Tsüngremi kechi ochi jungkai adoka sayu iba tesayuba kübok tashi anga yimsü asütsüla. (Mt. 10:28). Ochishir yimsüsür akhümtsübutsüla, saka ochimashi yimsüsür tartsüba o ashitsüla aser yanglushitsüla.
3. Iba lima nung Tsüngrem yimli yangertsü arogo nem nungloktsü. Mangatettep, mezüngmeshi, sensaker, meshimejunger sendoka yutsüba, ochimashi mapa ajanga ashioktsütep ajanga tesendaktep raksa aliba yanglushitsü aser teputep adokdaktsütsȕ arogo jatet. Arogo tashiyim aser mangyangba mapa nungi pilaa ali nung dang alima yimden anema ainkar ola agütsütet aser teputep aser yimjung kuli sütet.
4. Tsüngrem yimli nung kecha tebendang mali, ajak kasa, senti aser Tsüngrem mesükba nung yanglu. Grik nunger aser Yihuda nunger, temejeptokba aser memejeptokba, Barbar nunger, Sitia nunger, alar, nüchi ta telemsatep kecha mali (Kol. 3:11). Arogoi Naga nunger, tzümar, tanak-temesüng, tetsür-tebur ta melemsai ajak saku nüchi asoshi inyaker. 

Yamaji arogo yimden aser alima yimden tajaba balala lir. Tali terajemba angatettsü asoshi yamai arogo aser yimden tepila metetdi:

Alima Yimden aser Mapa                                  Arogo Yimden aser Mapa

Political party balala tenteta yimsü asür	Political party mali. Tsüngremi jangja jangja ajatetba purtemi arogo nung tenzüker
Mapang tatakzük ka dang yimsü asür (Tatashim küm 5 tsüngda shia agir)	Tsüngrem yimli tatem maka.
Alima yimli country, state ta lemsar yimsü asür	Alima rangpen, meimchir rongnung telemsa mali
Temzüng yanglua nübur azüoka ayur	Laishibaji Temzüng tulutiba aser Lai tesayuba ajanga nüburtem yimjung nung ayutsü sayur
Nübur madak tashi amshir	Nübur temeim agi tenzüker
Ozüng lateta iba jagi azüoka ayutsü ozüng agütsür	Temeimji ozüng tulutiba aser aji inyaktsü ajungshir
Takok angutsü asoshi tashiyim aser sen amshir	Takok angutsü asoshi mapa meranga inyaker, ochi inyaker aser temeim sayur
Lokti terenlok asoshi mapa inyaker	Shi taküm aser tanela taküm tekümzük anaprong asoshi inyaker
Pei tajangzük bushia mapadong aser mapa aika inyaker	Khristar arogo, nütsüng aser alima meimchir rangpen tajangzük asoshi inyaker

Lokti Yimden asüngtetdaktsüba nung Khristan shilem kar

Nisung ajak ya politician kaka ta ashitsü akok. Nia politician ka, saka political party ka nunga züngsem masü aser iba party atemaji noktakba politician masü. Political party kecha nunga join mesüi inyakba politician ka. Anungji political party shibaisa ochimashi inyaker parnok anema jembir. Party shibai nübur rongnung telemsa mali, ochi nung mapa tajung inyaker parnokji junger ta noktakba politican ka. Alima rangpen yanglushitsü, ochi inyaktsü aser sensaker, meshimejunger ajemoka yutsüba, rarapangsen adokdaktsüba, pei ajungtsü bilemba lenir tai ta tuteta ashir asü nungji pastor, arogo nung tenzüker ajak ya politician ta ashitsü akok.  Anungji nübur ajaki Khristan ka ama  politics nung shilem agitsüla:

a. Ochi nung tasü itta noktaktetba lenir aser lokti rangpen (Hindu dang mesüra shilu ka, kin ka, constituency ka ajungtsü atema dang masü) ajungtsü, renlokdaktsütsü nükla akaba lenir shimtsüla. Ibai Lai tesayuba lir ta angatetdi.

b. India lima ka ama nung kong shilu balala, tamangba yimsü balala, oshi aika, sobaliba balala aika aliba lima ka nung government shibai nübur ajak kümzüka yuteter, akhümtsübutsü sayur aser wazüka ayutsü sentong lir iba yimdenji shimtsüla.  Secular party koda tongtibang, Temzüng wazüka ayutsü aser alima tejakleni odaktsütsü asoshi ochi lenir koda tongtibang aji nübur nem angatetdaktsütsüla.

c. Lokti terenlok asoshi mapa agi inyakteta sayuba aser nükla tejangja akaba Government shimtsüla.

d. Ochimashi, tashi amshinüba, teyaksang, khonang-naroküm arishiba lenir meshimtsüla.

e. Nüburtem nüngdak angatetba lenir, ochi nung amitba, nübur rongnung tebendang mali meimba; pei anisüngzük aser ajungtsü asoshi dang bilemba lenir masü, saka nübur nüngdak tama abensadaktsütsü ta aria bilemba lenir aser nübur ajongmesoa lokti temelenshi bener arutsür lenir shimtsü ajungshitsüla.

Gari gear neutral nung ayu nungbo maotsü, gear enok nung dang aotsü. Arogoi yimden latet nung ochi nung yamai südi ta shilem agitsüla, ainkar ola adoktsüla. Pei adianu, yimer asaa masü, ochi nung meyongnem agütsüba den, sabang balala nung, talisa pulpit nungi political education sayutsüla, talisa Khristan ka ama ochi nung noktaktettsüba tasü tait lenir shimtsü sayutsüla. Tejangrar, yimsüsütsü sempet aketer aser nübur meimer shirnoki lokti yanglushia tejakleni anitsü mulungteter parnoki tata menden asoshi tokteptsüla aser jangratsüla.  Mosa Israel nüchiso asoshi noktakba lenir ka liasü (Anitet. 1:1-22), Amos ainkari ochimashi yimsüsür anema lokti yanglushitsü ajongmesor lenir ka liasü (Amos 5:21-25), Mosa aser Nathan ainkari ochi mashi yimsüsür anema apuso, kechiaser parnoki ochi meim, nüburtem meim aser sensaker, meshimejunger ala-ashia meyutsütsüla ta angatet.  Yisu Khristai ochi mashi, sen meimer aser tashiyim yimsüsür anema noktak (Yohan 2:13-17), yongji pa kangki nung tepset. Tanü Nagaland nung ochi shir lenir nüngdak aser arogoi tesayuba tejangja agütsütsüla. Gari anitsü asoshi driver tajung nüngdak. Driver tamajungi anira accident ajurutsü, gari nung mena alirtem yirutsü aser asütsü. Nagaland tejakleni anitsü asoshi driver tajung nüngdak. Tetezü, tasü tait, ochishir, nübur meimba lenir shimtsüla.

Tejen Lai nung Yihuda nunger dang kodang yimsüsür ka shimer item tasüngtet jakla pezü akaba lenir shimang ta Tazüngkunem 17:14-20 nungji zülua lir: a) Pi bendanger ka nai ne madak yimsüsür mayutsüla “Ne nübur masüba bendanger ka nai ne madak mayutsüla.” (v.15). Ya Ijip nunger, Babilon nunger mesüra tangar kin ka yimsüsür tekümdaktsü ta ashir masü. Saka pei nisung/nübur shibai pei nübur memeimer, pei ajung dang bilema, tarutsü nükla mali, rongsen dang arishiba lenir dangji aener, bendanger ta  ajar. Nagaland nunga aener nem yimsüsüba menden agütsüba ajanga pei lima asoshi longterm terenlok mapa asoshi meinyaker, saka tanü ajung dang asaa mapa tilateri kar inyaktsü kechiba süra long term mapa nungji küm ishika lirang tejang atanger. Mapa tilala inyakbatemjia yimkong atema masü, saka party atsünga inyaktsü.  Lenir shibai pei taküm nüburtem asoshi bendanga agütsütsü mulungteter, tarutsü nübur asoshi nükla ayur, rongsen menükshiba, saka ochi aser lokti meimba lenir dangji yimpur yimsüsür ta ajar. b) Kor, hon aser taribi aika mayutsüla. Tejen Lai putu nung kor aser kor talungtsü raraba osetji jenjang tematiba ama züngshi (like nuclear power today). Solomon chubai nübur senzüka yutsür, pa yimli yangertsü asoshi sepai aika den kor aser talungtsü jenti ali. Pabo kanga takar aser yimli tashi taitba aküm, saka nüburtem sensak tiai ajemoka yok. Ibayongji pa sür külenbo yimli ana küma lemsa. Nagaland nunga sen jenti endoka tata menden alizükba agi terenlok mapabo senzüka yutsüba angur. Alima tashi meimba lenir masü, rongsen meimba lenir masü, nübur meimba lenir shimtsü ashir. c) Mosa ozüng lenir jakdang ayutsüla. Tetezü Tsüngrem akhümtsübuba aser Lai-i sayuba tsüngsü nung jajaba lenir shimtsüla ta ashir. Saka tasüngtet makaba yimsüsüri kechi mapasa inyakdir pei khonang-naroküm bushia inyaktsü. Kasaji tanü lokti yimden yimsüsür aika khoang aser publicity asoshi teimba inyakba angutsü. Covid-19 wara ama, tzümetsüng, cyclone amala adoka, lendong mapang teyari agütsüba, pei tetsü-tebou senmang rongsen agütsür amai teyaksanga lema senzütsü aser item lenirtemji nüburtem, talisa sensaker tekümzüker (liberator) amai sayuba nguogo. Tsüngrem tsüburi ochi nung yimsü asür. Khonang bushia masü,  tila aser ajemalua nübur tenzüker.  d) Tetsür aika mayutsüla. Tetezü lenir kaji nüktapangtar ka masü, saka asüngteta aliba taküm asütsüla.  Yimsüsür karbo polygamy benshiba, karbo   city balala nung ki alia yur, mistress dena yua aliba indang nüburi kibok nungbo jembir, saka nüburtemi yimjak nung tasü ita ola madokteter. Item amala lenir jagi tatsüngtet lokti yimden kaji memeshi kümdaktsür.

Tasen Lai Mark 10:45 kobala jakla aketba yimden yimsüsür shimtsü aji shia angur. Yisu-i nütsüngtem dang ashi “nenok rongnung shibai tulu kümner, pa nenok tenzüker asütsü” ta ashiba ya kanga tongtibang. Yimsüsür, talisa tatartemji, shitakba agibo nübur tenzüker (public servant) ka lir. Tenzüker mesüra tenzükba ta asüba nungji tila akümba, ajemalu, tulu-tila ajak den saku litetba, khuret bentetba, alii lua tenzüktetba, aroki inyaktsü jangraba; ozüng metetba dang masü, nübur nüngdak angatetba, maka-maiter yariba, tulur-tilar ta tebendang mali ochi inyakba, ajak den yimjung nung litetba, süpokrem magiba, kolem kiraka miimechi mapa meinyakba ajakji dena lir.  Nübur tenzüktsü shimtetbaji maongka tulu, saka khuret tulu ta angatetba lenir; lokti tenzüktsü khuret nungloktsü, shimtet ta mangateti ni yimsüsür, ni alema shinga mali, ni bushia arua sahib ta ajatsüla, ni dang metet aser ni ashiba angatsüla ta asüküma yimsüsüba menden nung amen nungbo lokti yimden dangi teraksa, telemsa aser rongrongshirong aketba maparen aika bener arutsütsü. Item amala yimsüsür dangji tenzüktsü shimtetba yimsüsür ta ajatsü makok, saka tenzükdaktsütsü shimba yimsüsür ta ajar. Anungji tenzükdaktsütsüba masü saka “tenzüktsü” lenir (a) Nübur den saku litetba, (b) Ochi nung tasü itta nübur asoshi akangakanga noktakba lenir (c) Khonang-naroküm mebushiba lenir, aser (d) Ajak den tila küma litetba taküm, mapa meranga inyakba, temeim jakla, shi-azü, achi-ajem nung tazüokba aser tulu-tila mebendangba; akhümtsübu aser ajemalu jakla lenir shimtetang ta Yisui par nütsüngtem dang sayuba angur. Süra, item lenir jagi lokti yimden asüngteta maparen ajak nung shilem agitettsü. Tasüngtet lenir shimba nung shilem agidi.

*****